عصر ایمان

شنوندگان و بینندگان شبکه جهانی حضرت ولی عصر سلام علیکم؛ به نام حضرت حق برنامه عصر ایمان را آغاز می کنیم و تقدیم نگاه تان می کنیم این برنامه را ان شاء الله که در ابتدای امر مورد عنایت حضرت حجت واقع بشود و بعد از آن هم ان شاء الله امیدواریم همراهی شما عزیزان را در پی داشته باشیم.

خرسندیم که یک بار دیگر این توفیق نصیب مان می شود این که مهمان نگاه پر مهر شما عزیزان باشیم، همراهی خودتان را از ما دریغ نکنید، دوستان بنده در اطاق فرمان در طی برنامه از طریق زیر نویس به شما خواهند گفت که از چه راه هایی با ما می توانید در تماس باشید و امیدوارم که این تماس ها در همین برنامه اتفاق بیفتد همچون برنامه های گذشته یک پرسش و پاسخی داشته باشیم. اگر احیاناً سوالی یا نکته ای مد نظرتان هست بتوانیم ان شاء الله با کارشناس محترم برنامه پاسخگو باشیم. در دهه کرامت قرار داریم دهه ای بسیار ارزشمندی که ان شاء الله مورد عنایت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و همچنین ولی نعمت مان شاه مملکت مان حضرت علی ابن موسی الرضا باشیم و ان شاء الله با دعای این دو عزیز، با شفاعت این دو بزرگوار هر چه زودتر فرج امام زمان از راه برسد.

در خدمت کارشناس محترم برنامه حجت السلام والمسلمین عباسی هستیم، ان شاء الله همچون برنامه های سابق از بیانات شان استفاده خواهیم کرد حاج آقا سلام علیکم ورحمة الله خیلی خوش آمدید

استاد عباسی:

سلام علیکم ورحمة الله بنده هم عرض سلام و ادب و احترام دارم محضر بینندگان عزیز و گرامی شبکه جهانی حضرت ولی عصر (ارواحنا له الفداء)، همین طور تبریک عرض می کنم به مناسبت ایام دهه مبارک کرامت، ایام میلاد حضرت معصومه (سلام الله علیها) که دو سه روز قبل بود و میلاد امام رضا (علیه السلام) که روز 11 ذی القعده هست و همین طور گرامی می داریم یاد و خاطره شهدای 15 خرداد را و حضرت امام خمینی (اعلی الله مقامه الشریف) را و امیدواریم که خدای متعال به ما توفیق تبعیت از اهل بیت (علیهم السلام) و بندگی خودش را عنایت بفرماید.

مجری:

این را بگویم چون اسمش آمد بگویم چقدر افتخار می کنیم به این که، برکت همسایه بودن با حضرت معصومه نصیب مان شده و همچنین این که امام رضا را ما در ایران داریم و ان شاء الله توفیق زیارت هر چه زودتر برای همه قسمت و نصیب بشود. بحث را شروع بکنیم یکی از صحبت های که به طور کلی ما در این برنامه داشتیم موضوع نو اخباری ها بود.

اما نکته ای که جدیداً و طی دو سه برنامه اخیر شروع شده راجع به بحث هلال ماه، این که بعد از ماه مبارک رمضان و هلال ماه شوال که رؤیت می شود بحث زیادی دارد شکل می گیرد خیلی ها از این می گویند که چرا مراجع تقلید مبناهای مختلفی دارند و باعث می شود برای بعضی ها ماه 29 روز باشد و برای بعضی ها 30 روز؟ اما به طور کلی نو اخباری ها مطرح کردند (یک عده شان تحت عنوان اصحاب العدد) که لزوماً باید ماه رمضان 30 روز باشد تحت هر شرایطی و در مقابل خودشان باز از همین نو اخباری ها، اصحاب الرؤیت را داریم می گویند نه حتماً باید رؤیت بشود ولو این که 29 روز باشد خواهش می کنم بفرمایید راجع به این صحبت بکنیم تا ببینیم تکلیف مان در این زمینه چه است؟

استاد عباسی:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وبه نستعین إنه خیر ناصر ومعین ثم الصلاة والسلام علی سیدنا و نبینا ابا القاسم مصطفی محمد وعلی اهلبیته الطیبین الطاهرین المعصومین المنتجبین سیما بقیة الله في الارضین روحی وارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء واللعن الدائم علی اعدائهم اجمعین الی قیام یوم الدین. اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِیِّكَ الحُجَةِ بنِ الحَسَن، صَلَواتُکَ علَیهِ و عَلی آبائِهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی كُلِّ سَاعَةٍ، وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً وَ دَلِیلًا وَ عَیْناً حَتَّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَ تُمَتعَهُ فِیهَا طَوِیلا.

بحثی که آغاز کردیم در رابطه با هلال ماه شوال یا رؤیت هلال ماه شوال یا اثبات ورود به ماه شوال هست که عرض کردیم چندین جهتِ بحث دارد آن جهتی که بیشتر مورد نظر ما هست این نکته هست که اصحاب العدد چه گفتند؟ اصحاب الرؤیة چه گفتند؟ و روایاتی که مؤید اصحاب العدد بود را مطرح و بررسی کردیم.

مجری:

مهم این است که همه شان یک مبنای روائی برای خودشان دارند.

استاد عباسی:

بله، هر دوی این ها مبنای روائی دارند آن چیزی که در این بین خطا هست این است که یک روایت از اصحاب العدد را، یک نفری که نمی توانیم از نظر علمی بگوییم او جزئی از اصحاب العدد هست بیاورند و بر اساس آن شروع بکنند یک طرح جدید یا مبنای جدیدی را مطرح کنند برای هلال ماه شوال و به این واسطه حمله و هجمه بکنند به مراجع و علماء که جزئی از اصحاب الرؤیة هستند و قائل به رؤیت هلال ماه هستند.

ابعاد دیگری هم این مسئله پیدا می کند مانند این نکته که در رؤیت پایان ماه رمضان آیا رؤیت با چشم مسلح باشد یا با چشم غیر مسلح حتماً باید باشد؟ اگر شب مشترک داشته باشند در چه محدوده ای رؤیت اتفاق بیافتد ما می توانیم افطار کنیم، یعنی باید در شهر خودمان باشد شهرهای که در مدار ما هستند و در یک افق هستیم هم افق هستیم و اتحاد افق وجود دارد یا خیر و این که کشورهای مختلف تا این مقدار حتی فتوا داریم اگر دو کشور در بخشی از شب با همدیگر مشترک باشند. مثلاً در عراق در ماه رمضان گذشته اعلام عید شد علت رؤیت یکی از کشورهای آفریقایی یا آمریکای لاتین بود که این ها در شب، مقداری مثلاً در 1 ساعت در شب با همدیگر مشترک هستند این ها موضوعات دیگری است که اگر برای مان مهیا شد در طول بحث به آن اشاره می کنیم اما هدف اصلی ما آن برداشت ناصواب و در عین حال هجمه به علما و مراجع توسط نو اخباری های است که شاید بتوانیم به ضرس قاطع بگوییم نه فهم درستی از دیدگاه اصحاب العدد پیدا کردند نه فهم دقیقی از دیدگاه اصحاب الرؤیة پیدا کردند و با استفاده از یکی از روایات مورد استناد اصحاب العدد حمله به اصحاب الرؤیة می کنند و ذهن مخاطبی که متخصص این مسئله نیست و برای دریافت احکام شرعی باید به مراجعه بکند را تخریب می کنند و به هم می ریزند.

مجری:

نکته جالب هم این است که فقط شاید به اسم یا عنوان اصحاب العدد بگوییم فقط این ها هم نیستند بر گرفته از شروع بحث توسط این افراد خیلی از شیعیانی که مقید در این موضوع هستند می بینیم دچار این اختلاف می شوند در حالت عادی در بین مردم می بینیم چقدر این بحث شروع می شود که این چه مبنائی است چرا این طوری شد و آن طوری شد؟ مثلاً تعطیلی مان به هم خورد و جا به جا شد و این اتفاق متأسفانه دارد می افتد و به قول شما ای کاش بتوانیم با فهم صحیح روایات این را مطرح بکنیم و یک مقدار آشکار بشود متأسفانه گفتم از طریق نا آگاهی خود مردمی که الحمد لله خیلی هم مقید هستند باز آن ها هم دچار این شبهه نشوند.

استاد عباسی:

نکته مهم همین است که ما اگر با روایات، با اقوال علماء در طول دوره های مختلف، قرون متمادی آشنا بشویم دیگر این مقدار قصه برای مان ثقیل نیست، مثلاً‌ تصورمان این بشود این اختلاف نظرها، یک نفر گفت امروز عید است و یک نفر گفت فردا عید است اختلاف این ها، اختلاف عقیدتی است یا اختلاف سیاسی است و یا اختلاف اجتماعی است. ما به نظر این ها عمل کنیم یا نکنیم، چرا این ها اختلاف دارند چرا نمی توانند یک ماه را ببینند؟ حرف های که مطرح می شود اگر برای مان ملاک ها برای مان روشن بشود بیان بشود در قرون مختلف این ماجرا وجود داشته و اصلاً مسئله، مسئله سیاسی، اعتقادی، درگیری و نزاع نیست همه این ها دارند تلاش می کنند.

مجری:

منِ نوعی هم بفهمم که دیگر خیلی نخواهم به قول شما

استاد عباسی:

همه این ها به دنبال رسیدن به حکم و دستور خدای متعال هستند و همه تلاش می کنند و دل شان می خواهند روز عید را بر اساس حکم شرعی واقع عند الله کدام روز، روز عید است شاید ما اصلاً نتوانیم به آن دست پیدا بکنیم؛ ولی بر اساس ظواهر شرعی و دستورات اهل بیت بتوانیم آن روزی که به عنوان روز عید فطر به ما گفته شده روزه نگیر آن روز را درک بکنیم و آن روزی که به عنوان ماه رمضان است روزه بگیریم آن را هم درک بکنیم.

ما جلسه گذشته که شروع کردیم تقریباً 8 روایت را از روایات کامل بودن ماه رمضان بیان شد روایات 30 روزه هستند هم مطرح کردیم هم بررسی کردیم اگر مسئله ای به عنوان سند مطرح بود یا دلالت بر سند بود یا کلامی از علماء بود مطرح کردیم. در عین حال ما داریم این ها را مطرح می کنیم یک بیننده عزیزی گفته بودند شما به آن ها می گویید یک روایتی می آورید و به آن یک روایت استناد می کنید و ... و نتیجه گیری می کنید شما هم با این که می گویید من مرجع تقلید نیستم اما دارید بررسی می کنید و به نوعی جمع بندی و نظر در رابطه با آن می دهید.

این جا پاسخ این مطلب این هست که من در برنامه عصر ایمان دیدگاه های مختلف را می آورم و دیدگاه های مختلف را بررسی می کنم، آن جایی هم که من اشکالی به یک روایتی می گیرم یعنی یک روایتی را بررسی می کنم غالباً سعی می کنم از دیدگاه علمای بزرگوار بررسی بکنم نه بررسی شخصی باشد.

اما نهایتاً به همه بینندگان در همه برنامه ها عرض کردیم ما در این برنامه فتوا نمی دهیم، فتوا را در هر موردی باید بروند از مرجع تقلیدشان بپرسند ما داریم در این برنامه بررسی می کنیم گرچه حقیقتاً هیچ بررسی نمی تواند بدون جهت گیری باشد، بالاخره من هم یک نظر شخصی دارم بر اساس آن درسی که خواندم و تخصصی که دارم بالاخره آن نظر شخصی من در آن بحث (نه به عنوان شخصی من خوشم که اصحاب الرؤیة باشم یا بدم می آید که اصحاب العدد باشم نه) بر اساس درسی که خواندم به این جا رسیدم که این دیدگاه مناسب تر است. وقتی می خواهم بررسی بکنم طبیعی است دارم با آن تحصیلی که داشتم و دریافتی که داشتم این دریافت را منتقل می کنم نمی توانم در عالم خلأ یعنی این جا بیایم یک جوری بگویم که هیچ، طرف تأیید و رد نشود این نشدنی است اما در عین حال نظر هر دو طرف را سعی می کنم خوب و کامل مطرح بکنم شاید یک دیدگاه تقویت بشود به خاطر این که من هم نظری برای خودم دارم اما نهایتاً برداشت نهایی، فتوا با اهل فتوا که مراجع هستند هست و مخاطبین مان می توانند هر کدام برداشتی نه برداشت فتوایی، برداشت علمی از نکاتی که من مطرح می کنم داشته باشند.

مجری:

اصطلاحاً ما آن ابزار را در اختیار مخاطب می گذاریم و خودشان می توانند عملاً انتخاب بکنند که نگاه شان به کدام باشد بر مبنای که ما این جا داریم علمی بررسی می کنیم نه از نظر بیان شخصی.

استاد عباسی:

بله، بعد از روایات می رسیم به این جا که یک تعدادی از علماء از همان ابتدای دوران پس از غیبت حضرت ولی عصر (ارواحنا له الفداء) که دوران فقاهت آغاز می شود، علمای که صاحبان کتب اربعه هستند بعد از آن ها شخصیت های که شخصیت های طراز اول دینی هستند مثل شیخ مفید ما از آن دوره تعدادی از علماء که مخالف عدد هستند یعنی کامل بودن ماه رمضان که در برخی روایات، ظاهرش دلالت بر این دارد نظرات آن ها را می خواهیم بیان بکنیم.

یک به یک، یک تعدادی از آن ها را در قرون مختلف از اواخر قرن 4 و ابتدای قرن 5 که مرحوم شیخ مفید متوفای 413 هجری قمری هست یعنی عمده ای از عمر شریف ایشان در قرن 4 و بخشی از آن در ربع اول قرن 5 زندگی می کردند شروع می کنیم یک به یک نکاتی را عرض می کنیم.

ایشان همان طوری که عرض کردیم این مسئله را وقتی که مردم اهل موصل نامه به شیخ مفید نوشتند و خیلی مردد شده بودند حالا باید چه کار کنیم عدد یا رؤیت درست است؟ ایشان یک رساله ای نوشتند به نام «جوابات اهلُ الموصل» یعنی پاسخ به سوالاتی که اهل موصل مطرح کردند. و ادامه اش این است «جوابات اهلُ الموصل فی العدد و الرؤیة» در رابطه با عدد و رؤیت یعنی ویژه همین مسئله یک کتاب مختصری نوشتند که پاسخ ایشان است در صفحه 16 این کتاب ایشان می فرمایند که:

«قول الله تعالى يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ»

ایشان می فرماید خدای متعال می فرمایند اشاره به آیه قرآن (که این آیه قرآن را مستقلاً بررسی خواهیم کرد) که از تو در رابطه با هلال ها می پرسند یعنی از زمان خود پیغمبر هم این یک موضوعی بوده سوال می کردند ماه رمضان چه زمانی شروع می شود؟ ماه شوال چه زمانی شروع می شود؟ حضرت فرمودند قصه هلال ها چه است پرسیدند از تو سوال می کنند؟ ما باید مدام دنبال هلال ماه بگردیم هلال ماه را پیدا بکنیم.

خدای متعال به آقا رسول الله این دستور را می دهند:

(قُلْ هِي مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ)

بگو: «آنها، بيان اوقات (و تقويم طبيعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعيين وقت) حج است».

سوره بقره (2): آیه 189

بگو که این زمان ها و وقت های را برای مردم دارد مشخص می کند اصلاً‌ حکمت هلال چه است؟ حکمت هلال ماه، روشن شدن وقت ها برای مردم است. شروع به ماه رمضان، پایان ماه رمضان، شروع ماه شوال، پایان ماه شوال و مسئله حج چون حج هم دقیقاً زمانمند هست باید بر اساس یک زمانی آن اعمال را انجام بدهند فلان روز، فلان ساعت باید مشعر بروند، منا بروند، عرفات بروند و ... ادامه ایشان می گوید:

«يريد به أنها علامات الشهور و أوقات الديون و أيام الحج و شهوره»

این گونه اراده شده که هلال ها، علامات ماه ها و «واوقات الدیون» و اوقات پرداختن دیون یعنی دین ها مثلاً من به شما می گویم این مبلغی که من از شما قرض گرفتم 3 ماه دیگر به شما می دهم، مثلاً اول ماه صفر به شما بر می گردانم باید اول ماه صفر مشخص بشود که من بدانم دقیقاً چه زمانی باید به شما پرداخت بکنم؟ و ایام حج هست و ماه های که مربوط به این هست.

«و هذا بالضد مما ذكره أصحاب العدد في علامات الشهور و خالفوا نص القرآن و لغة العرب»

این ضد آن چیزی است که اصحاب عدد در مورد علامت ماه ها ذکر کرده اند همچنین مخالف نص قرآن یعنی این که اصحاب العدد بگویند مخالف نص قرآن و لغت عرب هست چون در نص قرآن، در لغت عرب در آن چیزی که بین مردم مشهور هست تغییرهایی در آن اتفاق می افتد کم و زیاد می شود امسال ماه رمضان یک زمانی هست سال دیگر یک زمان دیگری هست به این شکل ایشان بیان کردند.

در جایی دیگر از این کتاب ایشان می فرمایند که:

«و أما ما تعلق به أصحاب العدد في أن شهر رمضان لا يكون أقل من ثلاثين يوما»

آن چه که اصحاب عدد به آن تعلق دارد یعنی این که ماه رمضان کمتر از 30 روز نیست در مورد احادیث می گوید:

«فهي أحاديث شاذة»

این احادیث، احادیث شاذّی هستند.

که:

«قد طعن نقاد الآثار من الشيعة في سندها»

علمای که اهل نقد آثار علمی یعنی روایات هستند سند آن ها را مورد نقد قرار دادند مثلاً می گویند در این سند این راوی وجود دارد این روای ضعیف است در این سند یک راوی هست که قابل اعتماد نیست.

«و هي مثبتة في كتب الصيام في أبواب النوادر و النوادر هي التي لا عمل عليها.»

می گوید این های که سندش اشکال دارند در کتاب های صیام این احادیث در ابواب احادیث نادر وارد شده یعنی در بعضی از کتاب های روائی همه روایات که تمام می شود «بابُ نوادرُ الأحادیث» می گوید. نوادِر یعنی روایاتی که افراد کمی با سندهای خیلی کمی نقل کردند همین که تقریباً به سمت شاذّ گرایش پیدا می کند یعنی یک مرتبه 50 تا روایت در یک موضوعی یک مدلی دیگر داریم یک دفعه یک نفر که آن یک نفر هم احادیث زیادی ندارد آدم خیلی روشنی نیست یک روایتی نقل کرده یک مدلی دیگر که یک معنای دیگر می دهد. به این ابوابُ النوادر می گویند بابُ النوادر روایاتی که خیلی نادر است. مثلاً‌ از 5 نفر دیگر با شکل های مختلف در رابطه با آن نیامده می گوید:

«و النوادر هي التي لا عمل عليها.»

نظر شیخ مفید (اعلی الله مقامه الشریف) این است نوادر آن روایاتی هستند که نسبت به آن ها معمولاً عمل اتفاق نمی افتد یعنی مورد عمل علماء و مردم نمی تواند قرار بگیرد این هم در صفحه 19 این کتاب آمده.

باز در جای دیگری نوشتند:

«و الحديث في العدد يخالف القرآن»

حدیث، در عدد 30 روز بودن ماه رمضان مخالف قرآن هست

«فلا يقاس بحديث الرؤية الموافق للقرآن»

ما نمی توانیم با احادیث رؤیت مقایسه کنیم که این ها موافق قرآن هست.

«و حديث الرؤية قد أجمعت الطائفة على العمل به فلا نسبة بينه و بين حديث يذهب إليه الشذاذ و هو موافق لمذهب أهل البدع من الشيعة و الغلاة.»

یعنی بگوییم 10 تا حدیث رؤیت داریم 5 تا حدیث این چنینی پس دو تایش قوی هست می گوید چون او موافق با قرآن است این مخالف با قرآن است. و با حدیث رؤیت که موافق قرآن است قیاس نمی شود حدیث رؤیت را طایفه ای از علما بر عمل به آن اجماع دارند این که باید بر اساس رؤیت عمل بشود. و هیچ نسبتی بین آن و حدیثی که گروهی از شذوذ شیعه عمل کرده اند نمی باشد. این در حالی است که حدیث عدد موافق با مذهب بدعت گزاران و غلات شیعه است.

«و بعد فإن حديث الرؤية قد عمل به معظم الشيعة و كافة فقهائهم و جماعة من علمائهم»

نام كتاب: جوابات أهل الموصل فى العدد و الرؤية؛ نويسنده: مفيد، محمد بن محمد (تاريخ وفات مؤلف: 413 ق‏)، محقق / مصحح: ندارد، ناشر: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد- رحمة الله عليه‏، قم: 1413ق، ص16، 19 و 47

حدیث رؤیت را بزرگان شیعه و همه فقهاء و جماعتی از علما بدان عمل کرده اند این یک ادامه ای از صحبت ایشان در این رساله است. رساله را بزرگواران در مجموعه مؤلفات شیخ مفید می توانند مراجعه بکنند یک رساله نسبتاً مفصلی در این موضوع ایشان نوشتند این مطلبی که اخیر عرض کردم در صفحه 47 آمده است.

بنابراین شیخ مفید یکی از مخالفین اصلی نظریه عدد هست و نظریه کسانی هست که ماه رمضان را 30 روزه می دانند و معتقد هستند هیچ گاه از 30 روز کمتر نمی شود این های که بیان کردند و ایشان مخالف است و احتمالاً بتوانیم بگوییم که جزء اولین پرچمداران مخالفت با اصحاب عدد بوده که در آن زمان بوجود آمدند، چون اساساً این دیدگاه هم در آن زمان یک مرتبه به صورت جدی مطرح شده.

شخصیت دیگر شاگرد بزرگوار و بسیار عزیز و محترم شیخ مفید (اعلی الله مقامه الشریف) مرحوم سید مرتضی (اعلی الله مقامه الشریف) متوفای 436 هجری قمری هست. ایشان در رسائل خودشان معروف به رسائل سید مرتضی این مسئله را مطرح کردند و بحثی دارند که خدمت بینندگان عزیزمان بیان می کنم.

عمده بحث در بیان این نکات برای بینندگان عزیزمان این هست که اولاً روشن بشود که بحث، بحث تخصصی هست، کسی اگر با اصحاب العدد مخالفت کرده نه به خاطر این که با آن شخص، مخالف و دشمن بوده یا می خواست حرف خودش را به کرسی بنشاند نه این ها دغدغه های بود که علماء برای فهم دقیق دین داشتند.

مجری:

یعنی مسئله دین است نه مسئله شخصی، علاقه ای که منِ نوعی نسبت به یک موضوع داشته باشم.

استاد عباسی:

بله، ایشان می فرمایند که:

«إن الصحيح من المذهب اعتبار الرؤية في الشهور»

آن چه در مذهب صحیح است این است که رؤیت هلال شرط در ماه ها و شروع ماه ها باشد نه عدد که بخواهیم بگوییم عدد معتبر باشد.

«الرؤية في الشهور كلها دون العدد، وأن شهر رمضان كغيره من الشهور في أنه يجوز أن يكون تاما وناقصا»

كتاب: رسائل الشريف المرتضى؛ نويسنده: الشريف المرتضى (وفات : 436)، تحقيق: تقديم: السيد أحمد الحسيني / إعداد: السيد مهدي الرجائي، ناشر: دار القرآن الكريم – قم: 1405، ج1، ص157

ماه رمضان مثل بقیه ماه ها می شود 29 روزه بشود می شود که 30 روزه باشد. بعد از ترجمه بیشتر عرض بکنم که سریع تر بشود، هیچ کسی از اصحاب ما قائل بر خلاف این نیست مگر افراد نادر که با اصول مخالف هستند و از قولی که از غلات تقلید می کنند و به اخباری که نه صحیح هستند و نه می شود به آن ها تکیه کرد و نه ثابت شدند که از ائمه (علیهم السلام) روایت شده اند تمسک می کنند و بیشتر این روایات صحیح هم که باشند باز وجهی برای خروج از معنا برایش می باشد.

یعنی حتماً یک وجهی دارد که ما بگوییم مطلب، طوری دیگر است و این ها اشتباه می کنند. بعد می گویند مقداری که بیان شد چیزی که روشن می شود این است که در بین مسلمان ها اختلافی در این که رؤیت هلال معتبر است وجود ندارد و پیامبر هم رؤیت ماه را طلب می کرد و همه مسلمانان از ابتدای اسلام تا زمان ما رؤیت ماه را طلب می کردند و به آن اعتماد می کردند.

اگر چنان چه رؤیت ماه معتبر و معتمد بود کار پیامبر (منظورش این است اگر چه این قصه معتبر بود یعنی عدد معتبر بود) دیگر کار پیامبر و مسلمانان کار عبث و بیهوده ای بود قرار است کلاً ماجرا، ماجرای مربوط به عدد بشود دیگر برای چه بروند ماه را رؤیت بکنند و به هلال ماه توجه داشته باشند؟ در جایی دیگر در رسائل الشریف المرتضی، جلد 1، صفحه 157 آوردند در جای دیگری از کتاب شان می فرمایند که ماه رمضان گاهی 29 روز است و این قول صحیح است. این که ماه رمضان می تواند 29 روزه باشد

«وإليه يذهب جميع أصحابنا إلا شذاذا لا اعتبار بقولهم»

همین نظر اصحاب ما هست مگر گروه نادری که اعتباری به قول آن ها نیست

«وهو مذهب جميع الفقهاء»

این نظر همه فقهاء است (بحث رؤیت است)

«ومن خالف في هذه المسألة فقد سبقه الاجماع»

كتاب: الناصريات؛ نويسنده: الشريف المرتضى (وفات : 436)، تحقيق: مركز البحوث والدراسات العلمية، ناشر: رابطه الثقافة والعلاقات الإسلامية مديرية الترجمة والنشر، 1417- 1997م، ص 291 و 292

اگر کسی با این مسئله مخالفت بکند به تحقیق اجماع بر دیدگاه او پیشی گرفته است. یعنی قبلاً‌ چون اجماع ثابت شده دیگر دیدگاه یک نفر درست نیست این در کتاب المسائل الناصریات، صفحه 292 آمده بنابراین سید مرتضی هم با این مسئله مخالفت کردند و قول صحیح را امکان 29 روزه شدن مبارک رمضان می دانند.

مجری:

متشکرم، همان نکته ای که خودتان هم اول گفتید ما روایات متعددی داریم وقتی به بزرگ ترین علمای مذهب شیعه نگاه می کنیم همچون شیخ مفید، سید مرتضی می بینیم که خیلی با ادله و خیلی دقیق این ها را ذکر کردند و خیلی خوب می شود نتیجه گرفت اما حالا به قول شما بعضی ها متأسفانه به آن برداشت هستند، اگر اجازه بفرمایید یک فاصله بگیریم و بر گردیم بعد در خدمت تان باشیم، خیلی ممنونم که ما را تماشا می کنید امیدواریم که لایق این نگاه های پر از محبت تان باشیم.

(میان برنامه)

این مرقد شریف که به عالم منور است / آرامگاه دختر موسی ابن جعفر است. الحمد لله که این نعمت نصیب مان شده اول از همه، بالاتر از هر چیز ولایت امیر المؤمنین و اهل بیتش را در دل داریم و بعد از آن، این که در شهر مقدس قم مجاور حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) هستیم دعا گوی همه تان هستیم ان شاء الله که همه عزیزانی که دورا دور ما را همراهی می کنند قسمت و نصیب شان بشود و هر چه زودتر تشریف بیاورند و در این حرم به دعا برای فرج بپردازند.

حاج آقا بحث را ادامه بدهیم و به ادامه مطلب بپردازیم تکلیف مشخص است بحث مان روشن هست و فکر هم نمی کنم تا الان از نظر مخاطب جانبداری برداشت شده باشد چون ما صرفاً روایات و تفسیرش را بیان کردیم ادامه مبحث را بفرمایید

استاد عباسی:

محضر شما و محضر بینندگان عزیزمان هستم، شخصیت بعدی که دیدگاه شان را مطرح می کنیم شیخ طوسی (اعلی الله مقامه الشریف) متوفای 460 هجری قمری هست. ایشان از شخصیت های هستند که دو تا کتب اربعه شیعه مربوط به ایشان است تهذیب الأحکام و الإسبتصار فی مختلف من الأخبار ایشان در رابطه با این قضیه آقایان اخباری الان هم نو اخباری می گویند شیخ طوسی کتب اربعه را قبول دارند و صاحب دو تا از کتب اربعه شیعه هست فهم در روایت شان خیلی قوی بوده و صاحب آثار متعدد علاوه بر کتب روائی شان هستند.

ایشان یکی از مخالفین اصحاب عدد هست چون در کتاب الإستبصار فی مختلف من الأخبار اساساً روایات متعارض با هم ایشان آوردند و روایات را جمع کردند هم روایات اصحاب العدد را آوردند هم روایات اصحاب الرؤیة را آوردند یعنی هر دو روایات را آوردند بعد جمع بندی شان این هست می فرمایند این که:

«شَهْرُ رَمَضَانَ لَا يَنْقُصُ أَبَداً»

یعنی ماه رمضان هیچ وقت از 30 روز کم نمی شود که در روایات به این شکل آمده بود آن روایاتی که مربوط به این است

«إِنَّمَا أَفَادَ»

این جمله که «شَهْرُ رَمَضَانَ لَا يَنْقُصُ أَبَداً» از شهرُ رمضان کم نمی شود ایشان می فرمایند که یعنی:

«إِنَّمَا أَفَادَ أَنَّهُ لَا يَكُونُ أَبَداً نَاقِصاً»

یعنی برای همیشه کم نیست، یعنی برای همه سال ها این طوری نیست که همه سال ها 29 روز بشود 2 سال 29 روز می شود 1 سال 30 روز می شود 3 سال 29 روز می شود مقصود این روایات (ایشان می فرمایند) این نیست پس همیشه باید 30 روزه باشد نه مقصود این هست که همیشه 29 روزه نیست

«بَلْ قَدْ يَكُونُ حِيناً تَامّاً وَ حِيناً نَاقِصاً»

بلکه این طوری است بعضی اوقات (تام) یعنی 30 روزه می شود بعضی از اوقات هم ناقص است یعنی 29 روزه می شود.

«وَ لَوْ نَقَصَ أَبَداً لَمَا تَمَّ فِي حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ»

الإستبصار فيما اختلف من الأخبار؛ طوسى، محمد بن الحسن، محقق/ مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏ ناشر: دار الكتب الإسلامية، ج2، ص67

اگر همیشه ناقص بود هیچگاه کامل نمی شد و این از آن چیزهای است که هیچ کسی از عقلاء به آن معتقد نشده است. این نظر و بررسی که ایشان در کتاب الإستبصار فی مختلف من الأخبار، جلد 2، صفحه 67

مجری:

و فرمودید ایشان کسی است که خود اخباری ها قبولش دارند.

استاد عباسی:

بله یعنی کتاب ایشان جزء کتب اربعه شیعه است 2 کتاب از 4 کتاب اصلی روائی شیعه را ایشان نوشته هم نزدیک به عصر معصومین بوده هم جمع آوری کننده روایات شیعه بوده و صاحب 2 تا از 4 کتاب معتبری که همه شیعه به آن ها مراجعه می کنند از جمله اخباری ها. شخصیت دیگر مرحوم طبرسی، متوفای 548 هجری قمری، ایشان هم از مخالفین این ماجرا هستند در مجمع البیان این طوری بیان کردند

«من قال: إن شهر رمضان لا ينقص أبدا»

کسی که گفت ماه مبارک رمضان اصلاً کم نمی شود.

«استدل بقوله (ولتكملوا العدة) وقال: بين تعالى أن عدة شهر رمضان محصورة، يجب صيامها على الكمال، ولا يدخلها نقصان ولا اختلال»

کسی که گفته ماه رمضان هیچ وقت ناقص نمی شود با توجه به این آیه که: (ولتكملوا العدة) یعنی اعداد باید تکمیل بشود و خدای متعال گفت ماه رمضان، محصور است و واجب است که کامل روزه گرفته شود و در آن نقصان و اختلال وارد نمی شود حرف ایشان به دو وجه جواب داده می شود یعنی حرفی که آقایان اصحاب العدد زدند یکی این که:

«أحدهما: إن المراد (أكملوا العدة) التي وجب عليكم صيامها»

مجمع البيان في تفسير القران؛ الطبرسي، الفضل بن الحسن (المتوفى548ق)، تحقيق: لجنة من العلماء والمحققين الأخصائيين، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات ـ بيروت، الطبعة الأولى، 1415هـ ـ 1995م. ج2، ص17

مراد این است که تعداد روزهای که روزه واجب است گرفته بشود و این عده گاهی 30 روز است و گاهی 29 روز این باید تکمیل بشود. این پاسخی به ایشان است که مقصود از این که عددها را کامل کنید یعنی آن عددهای که بر شما واجب شد یعنی اگر امسال ماه مبارک رمضان 29 روز شد و من توانستم به خاطر بیماری به خاطر مسافرت هر چه توانستم 18 روز را بگیرم و بقیه مؤمنین در شهر و منطقه و کشور ما 29 روز گرفتند من 11 روز دیگر را باید کامل بکنم، این کامل کردن با این 11 روزی است که انجام می شود.

یعنی به هر مقداری که واجب هست و باید گرفته بشود و این عده گاهی 30 روز است گاهی 29 روز یعنی گاهی من باید تا 30 روز را تکمیل کنم، یعنی تکمیل شدن که من در غیر ماه رمضان هم تکمیل بکنم گاهی به گرفتن 30 تا روزه هست مجموعاً گاهی به گرفتن 29 تا روزه هست. گاهی اگر 29 تا روزه بگیرم عده و عدد را تکمیل کردم گاهی اگر 30 روزه باشد.

مجری:

و به زبان ساده تر مشخص می شود یعنی سال وقتی روز عید فطر اعلام می شود و هلال ماه، رؤیت بشود مشخص هست که ما می دانیم آن ماه 29 روز بوده یا 30 روز بر مبنای همان اگر روزه قضا داریم باید تکمیل بشود.

استاد عباسی:

بله، این مطلب را مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان، جلد 2، صفحه 17 آوردند پس ایشان چون در قرن 6 بودند ما از قرن 6 هم عرض کردیم. شخصیت بعدی قرن 7 هستند سید ابن طاوس متوفای 664 هجری قمری ایشان می گویند:

«أقول»

دیدگاه من این است که این امر چیزی است که وجدان و عیان به آن شهادت می دهد و بیشتر گذشتگان و کسانی از برادران که من درک کرده ام بر همین منوال عمل کرده اند و من خواستم کتاب مان خالی نباشد از اشاره به قول برخی از کسانی که دچار اختلاف شده اند از اهل فضل و ورع و انصاف همانا دین و ورع شان آن ها را ارجاع می دهد به آن چه گذشتگان معتقد بودند که ممکن است ماه رمضان 30 یا 29 روز باشد.

می گوید مقصود ایشان این هست که اولاً این خیلی واضح است من به هر کتابی مراجعه کردم هر که را دیدم هر فرد صاحب انصاف و ایمان و تقوا و ورعی دیدم، معتقد بودند ماه رمضان بر اساس رؤیت گاهی 29 روزه می شود گاهی 30 روزه می شود. اصلاً این جای نگرانی ندارد و بعد ایشان می گویند یکی از اتفاق های مهم این است اگر کسی اهل فضل، ورع و انصاف هست یک مقداری می آید در دیدگاه گذشتگان بررسی می کند و می بیند واقعاً یک جمع کثیری از کسانی که اهل دین بودند نظرشان همین بوده که گاهی ماه رمضان 30 روزه و گاهی 29 روزه می شود.

عمل کردن به این دیدگاه خود این به تقوا نزدیک تر هست به خاطر این که اعاظمی (بزرگانی) از شیعه از شخصیت های مهم از شیعه به همین دیدگاه عمل کردند این مطلب را در کتاب الإقبال بأعمال الحسنه، جلد 1، صفحه 35 آوردند. مرحوم شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه به نقل از سید ابن طاوس این طور آورده که علمای شیعه در زمان خودشان اجماع دارند بر این که ماه رمضان گاهی 30 روز است و گاهی 29 روز و از قبل دچار اختلاف بودند.

شیخ صدوق معتقد بود ماه رمضان از 30 روز کمتر نمی شود، همچنین شیخ مفید اجماع زمان خودش را نقد کرده و از شیخ صدوق هم از شیخ مفید نقلش کرده کتابی در انتساب برای ابن بابویه تألیف کرد و سپس از این نظر خود بر گشت و کتابی نوشت در این که جایز است ماه رمضان 29 روز باشد و تعداد روزها مانند ماه های دیگر است.

همچنین جناب کراجگی معتقد شده ابتدا قائل به قول ابن قولویه بود و بعد، از نظر خودش برگشت و کتابی در رد آن نوشت و از این مواضع بسیاری از علما روشن می شود که مدار اجماع بر تقلید بعضی از بزرگان علماء اعتماد به قول شیخ صدوق بوده، همان گونه که شهید ثانی ذکر کرده و ابن طاوس و ... هم آن را نقل کردند. این در وسائل الشیعه، جلد 10، صفحه 274 آمده است.

مقصود ایشان است می گوید اگر شما می بینید چند نفری اصحاب العدد شدند، این ها غالباً اعتماد به قول شیخ صدوق پیدا کردند، چون شیخ صدوق در یک دورانی اصحاب العدد بود یعنی ایشان دیدگاه اصحاب العدد را قبول داشته، پایه گذار اصحاب العدد یک جورهای شیخ صدوق شده بعد شیخ مفید و دیگران رد کردند ولی کسانی به قول ایشان معتقد شدند و این معتقد شدن به قول ایشان علتش چه است؟ این که می بینند یک شخصیت بزرگی این را گفته آن ها هم تبعیت کردند که بعد بعضی از آقایان نقل کرد مثلاً‌ ابن بابویه ابتدا نظر ایشان را تأیید کرده بعد از نظر خودش بر گشت، یعنی شیخ مفید نظری را بیان کرده دو مرتبه از نظر خودش بر گشته بعضی از علمای دیگر هم همین طور؛ مرحوم کراجگی ابتدا قائل به قول ابن قولویه یعنی مرحوم شیخ صدوق بود بعد از نظر خودش بر گشت یک کتاب در ردّ آن نوشت.

حرف مرحوم شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه به حرف سید ابن طاوس این است که اگر می بینی بعضی ها هم دیدگاه دیگری را پذیرفتند اصحاب العدد را پذیرفتند غالباً این ها در تبعیت از عالم بزرگی مثل شیخ صدوق بوده، ولی هر جا خودشان دوباره یک بررسی جدی کردند نظرشان بر گشته و دیدگاه دیگری را پیدا کردند.

باز در قرن 8 ما مرحوم علامه حلی (اعلی الله مقامه الشریف) داریم که از اعاظم شیعه در فقه، اعتقادات و کلام است، ایشان متوفای 726 هجری قمری هستند در رد کسانی که نظرشان این هست که در ماه رمضان معتقد به عدد شدند آن را گفتند 30 روزه است، ایشان در کتاب منتهی المطلب، جلد 9، صفحه 241 می فرماید که:

«لا إعتبار بالعدد»

در ماه ها، اعتباری به عدد نیست.

كتاب: منتهى المطلب ( ط.ج )؛ نويسنده: العلامة الحلي (وفات : 726)، تحقيق: قسم الفقه في مجمع البحوث الإسلامية، ناشر: مجمع البحوث الإسلامية ، ايران – مشهد: 1424 - 1382 ش، ج9، ص241

باز در جای دیگری ایشان می نویسند که:

«قد أجمع المسلمون کافة»

همه مسلمان ها اجماع کردند

«على اعتبار الشهادة في رؤية الهلال»

در این که شهادت در رؤیت هلال معتبر است.

یعنی اگر کسی شهادت بدهد من دیدم مشخصاتی باید از شهادتش بدهد یعنی گاهی اوقات شهادتش را بیان می کند که چه دیدم؟ آن کسی که اهل خِبره هست متوجه می شود که ایشان اشتباه دیده ولی اگر واقعاً این مشخصات درست بود شهادت مورد قبول است.

«وأنّها علامة لشهر رمضان»

و رؤیت، علامت ماه رمضان است.

كتاب: منتهى المطلب ( ط.ج )؛ نويسنده: العلامة الحلي (وفات : 726)، تحقيق: قسم الفقه في مجمع البحوث الإسلامية، ناشر: مجمع البحوث الإسلامية ، ايران – مشهد: 1424 - 1382 ش، ج9، ص225

وقتی که می گوییم اجازه دارند بیایند شهادت بدهند و شهادت شان باید پذیرفته بشود، رؤیت علامتی برای شروع یا پایان ماه مبارک رمضان می شود. این در منتهی المطلب، جلد 9، صفحه 225 از دیدگاه علامه حلی آمده

مجری:

سوالی مطرح می شود فکر می کنم بارها از خود شما این سوال پرسیده شده نه فقط در برنامه، خیلی از مردم و این سوال را بارها همه جا، همه کس شنیده آن این که، ملاکت این رؤیت چه اتفاقی می تواند بیافتد؟ یکی بحث مسلح و غیر مسلح بودن است که مطرح می شود یعنی به قول شما منِ نوعی بیایم طبق این فرمایشی که از روی این کتاب داشتید من بگویم ماه را رؤیت کردم؛ پس مبنای که اخیراً مطرح می شود مبنی بر این که با چشم مسلح دیده یا رؤیت شده یا با چشم غیر مسلح دیده شده چه است؟ بعد سوالی که خودتان ابتدای برنامه مطرح کردید این جا ملاک شهر و کشور چه می شود؟ یعنی کسی از فلان شهر اگر بگوید من دیدم برای همه شهرهای دیگر هم صدق پیدا می کند یا خیر؟

استاد عباسی:

آقای حسینی از آن جای که قرارمان با بیننده هایمان یک مقداری بررسی دقیق تر هست می دانم گاهی ممکن است حالت طولانی پیدا بکند، منتها خواهش مان از بینندگان این هست با ما صبوری کنند شاید این بحث یک بار در یک برنامه تلویزیونی مخصوصاً شبکه ولی عصر مطرح نشود، این یک بار مطرح کردیم یک مقدار کامل تر بپردازیم.

برای بخشی از مخاطبین با همین مقدار قصه برای شان حل می شود، بعضی ها ممکن است یک مقدار تخصصی تر نیاز داشته باشند یک مقدار دیگر جلوتر می رویم لذا این دو سوالی که شما مطرح کردید سوال های خیلی خوب و مهم است و باید به آن پرداخته بشود خواهش می کنم که شما و بینندگان عزیزمان صبوری کنید بگذاریم برای جلسات آینده که ما بحث را در این قصه یک جورهای کامل کنیم و ان شاء‌ الله به آن جا برسیم و کامل برای بینندگان عزیزمان این مسئله را مطرح کنیم.

مجری:

پس شما می فرمایید این سِیر را برویم

استاد عباسی:

روایات مخالف عدد و دیدگاه را مطرح نکردیم یعنی به آن ها برسیم ان شاء الله مطرح بکنیم

مجری:

چه بسا در این سِیری که به آن جا می رسیم اصلاً‌ ممکن است جواب این سوال ها نهفته باشد و ما بتوانیم به آن جواب برسیم.

استاد عباسی:

دیدگاه علامه حلی را مطرح کردیم که از اعازم شیعه هستند باز بر همین اساس بود مرحوم شیخ حر عاملی که متوفای 1104 هجری قمری هست یعنی ابتدای قرن 12 و خودشان به نوعی مسلک اخباری داشتند و آقایان اخباری خیلی ایشان را قبول دارند. ایشان یک بابی را در وسائل آورده به نام:

«بَابُ جَوَازِ كَوْنِ شَهْرِ رَمَضَانَ تِسْعَةً وَ عِشْرِينَ يَوْما وَ أَنَّهُ إِذَا كَانَ بِحَسَبِ الرُّؤْيَةِ»

اصلاً اسم باب این است جایز است ماه مبارک رمضان 29 روزه باشد و این بر حسَب رؤیت هست.

«وَ أَنَّهُ إِذَا كَانَ بِحَسَبِ الرُّؤْيَةِ كَذَلِكَ لَمْ يَجِبْ قَضَاءُ يَوْمٍ مِنْهُ إِلَّا مَعَ قِيَامِ بَيِّنَةٍ بِتَقَدُّمِ الرُّؤْيَة»

تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة؛ شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، محقق/ مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ج10، ص261

این بر حسب رؤیت هست و آن روزی که باقی مانده از ماه هست یعنی باقی مانده از 30 روز هست وقتی 29 روزه می شود یعنی 30 روزه نشده می گوید، آن یک روز اگر ما قرار بود ماه رمضان را کامل روزه بگیریم آن یک روز که عید فطر شد یعنی 30 روز نگرفتیم 29 روز گرفتیم می گوید قضای این روز واجب نیست. مگر این که بینه ای بر 30 روز بودن اقامه شود یعنی بعداً معلوم بشود که عید فطر یک روز بعدتر بود و ما یک روز کم روزه گرفتیم.

آن وقت اگر بینه قطعی بر این اقامه بشود ماه 30 روزه بود و ما باید یک روز را قضاء بکنیم تا بر طبق آن بشود و اگر هلال مخفی باشد واجب است که روزه را 30 روز کامل بگیرند همچنین ماه های دیگر اگر ماه مخفی باشد. مقصود این است اگر شام 29 ماه رؤیت نشد مثل امسال که تتبع شد اما ماه رؤیت نشد می گوید اگر این طور باشد قطعی است که باید 30 روز، روزه بگیریم و 30 روز کامل بشود تا مسئله روشن بشود این را ایشان در کتاب وسائل الشیعه، جلد 10، صفحه 261 آورند.

در ادامه ایشان روایات را نقل کردند بعد در ذیل حدیث:

«شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ يَوْماً لَا يَنْقُصُ أَبَداً»

نام كتاب: هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام‏؛ نويسنده: شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏ (تاريخ وفات مؤلف: 1104 ق‏)،‌ محقق / مصحح: آستان قدس رضوى. بنياد پژوهش‏هاى اسلامى.ناشر: آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية، مشهد: 1414ق، ج4، ص239

جزء آن 8 روایتی بود که بررسی کردیم ایشان این طور می گویند که این حدیث، حمل به اغلب می شود، یعنی اغلباً، غالباً شاید 30 روز کامل باشد. یعنی غالباً ناقص نمی شود نه این که همیشه الا و لابد باید ماه رمضان 30 روزه باشد. و این زمانی است که هلال مخفی باشد قدیم هم چشم مسلح نبود هم این قدر ارتباطات نبود که اطلاع بدهند، مثلاً یک نفر در یک روستایی می دید ولی این را نمی توانست به شهرهای دیگر اطلاع بدهد.

اگر تهران قرار است که صدا و سیما اعلام بکند ماه رؤیت شد یا مراجع در قم هستند قرار است تماس گرفته بشود الان تلفنی هست از روستایی سیستان و بلوچستان از خراسان جنوبی از شیراز معتمدین یک مرجع تقلید تماس بگیرند و به ایشان اطلاع بدهند ما، ماه را رؤیت کردیم قدیم این اطلاع داده نمی شود لذا خیلی موقع ها در شهر متوجه نمی شدند در روستایی هم که مطلع می شدند دیگر نمی توانستند اطلاع بدهند. بنابراین چون اکثراً مخفی می شد معلوم نمی شود شام 29 چه اتفاقی افتاده ماه رؤیت نمی شد اکثراً 30 روزه می شد، یعنی 30 روز هم می گرفتند وقتی 30 روز گرفتیم دیگر آن نیازی به رؤیت ندارد چون 30 روز ماه تمام است می گوید حتماً فردایش روز عید فطر می شود.

ایشان گفتند این حدیث حمل به اغلب می شود یعنی غالباً ناقص نمی شود و این زمانی است که هلال، مخفی باشد. همچنین حمل بر این می شود که ماه رمضان از حیث شرف و کمال و ... ناقص نمی شود این مطلب در کتاب هدایة الأمة الی احکام الأئمة، جلد 4، صفحه 239 آمده.

باز ایشان در جای دیگر نوشتند چون ایشان از بزرگان اهل حدیث و اخباری هستند کتاب ایشان هم کتابی است که مورد استفاده همه علما و مراجع هست به عنوان جمع آوری کاملی از روایات و ابوابی که ایشان مشخص کردند باب بندی های که در روایات وجود دارد.

ایشان می گویند من می گویم تو دانستی این که شیخ این حدیث را به 4 وجه حمل کرده است مقصود شیخ طوسی هست و احتمال دارد این روایت حمل شود بر این که ماه رمضان درواقع 30 روز است لکن عمل به ظاهر واجب می باشد یعنی با دیدن هلال،‌ روزه بگیر و با دیدن هلال افطار کن آن روایات مضمونش این است که:

«صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ»

با دین هلال روزه بگیر با دیدن هلال هم افطار کن.

تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)؛ نویسنده: طوسى، محمد بن الحسن، ناشر: دار الكتب الإسلاميه، محقق/ مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏، ج4، ص159

می گوید ممکن است عند الله ماه رمضان 30 روز باشد، ولی به ما دستور داده باشند که بر ظاهر عمل کنیم ماه را دیدیم روزه مان را شروع می کنیم. ماه را دیدیم روزه مان را افطار می کنیم زیرا دلیلی بر روزه 1 روز باقی مانده ایراد نشده است یعنی دلیلی ندارد که حتماً باید 30 روزه باشد و تمام بشود بنابراین می توانیم 29 روزه هم این کار را انجام دهیم.

بر خلاف زمانی که ماه رمضان 29 روز است و دلیل بر قضای 1 روزه باقی مانده ایراد می شود، بله ممکن است گاهی مشخص بشود که ماه رؤیت نشده بود ولی ماه رمضان تمام شده بعد می گوید ممکن است این روایت به حسب رؤیت حمل شود بر زمانی که ماه رمضان 29 روز باشد و این در حکم 30 روز است و از شرافت آن کم نمی شود و قضای باقی مانده آن هم واجب نیست.

یعنی می گویند ممکن است این روایتی که گفته ماه، همیشه کامل است به این معنا باشد شما 29 روز، روزه گرفتید عید فطر شد فکر نکنید یک روز را از دست دادید ماه رمضان همین بوده عدد کامل شما همین 29 روز است فکر نکنید که یک روز از ماه رمضان را از دست دادید آن یک روز مال ماه رمضان نیست مال ماه شوال است.

درواقع عدد کامل برای شما همان 29 روزی است که شما وظیفه تان بوده و روزه گرفتید این هم یک احتمال، باز گفتند احتمال دارد این روایت حمل بر این شود که جایز نیست به این ماه، ناقص گفته شود یک موقع نروید این طرف و آن طرف بگویید ماه رمضان امسال ناقص شد نه ماه رمضان هیچ وقت ناقص نمی شود این شکل توهین است.چون 29 روز، روزه گرفتیم ماه رمضان امسال پس ناقص شد می گوید نه جایز نیست به این ماه ناقص گفته شود چون این سخن ذم است مذمت داری می کنیم می گوییم ما یک ماه ناقصی را (العیاذ بالله) درک کردیم. نه ماه ما کامل بوده ولو 29 روز باشد در حالی که ماه رمضان در شرف و فضل کامل و تام است و هر ماه نسبت به رمضان ناقص است.

ممکن است این روایات حمل شود به جهت بر انگیختن روزه روز 30 شعبان احتیاطاً و احتمالات دیگر. یک احتمال دیگر هم این است که گفتند ماه رمضان کامل است برای این که 30 روز را شما درک بکنی 1 روز از ماه شعبان را روزه بگیر که 30 روز را روزه گرفته باشی که اگر ماه 29 روزه شد مستحب است (یوم الشک) می گویند، شما روزه بگیر که اگر ماه 29 روزه شد شما 30 روز عند الله روزه گرفته باشی.

دقت را ملاحظه بکنید ببینید عالم این گونه سخن می گوید 4 وجه برای بیان این روایت دارد بیان می کند که آن جلسه هم عرض کردم اگر کسی می بینی در فضای مجازی با یک استوری می خواهد سر و ته یک حکم را جمع بکند سریع حکم می کند به نظر من این گونه است و فتوا می دهد اتفاقاً این جای احتیاط دارد. اتفاقاً عالم بودن این یک مقداری مورد شبهه و سوال است. تقوای این مورد شبهه و سوال است.

آن که مثل شیخ حر عاملی نگران قیامتش است که نکند فتوای باطلی بدهم نکند در این فتوا اشتباه بکنم مدام وجوه مختلف را می آ‌ورد بررسی می کند این خیلی مهم است که این قدر راحت بعضی ها در فضای مجازی حکم می دهند عرض کردم هفته گذشته کسی لایو گذاشته خیلی راحت در رابطه با یک حکمی دارد برای خودش صحبت می کند و نظر می دهد مرجع تقلید این قدر راحت صحبت نمی کند که شما این قدر راحت صحبت می کنی. چطوری شما می توانی این قدر راحت یک روایت را بیاوری و بر اساس همان، حکم برای خودت صادر کنی

مجری:

دقیقاً نکته مهمی فرمودید و آن این که این قدر مهم است که سید ابن طاوس صاحب کتاب لحوف مبنایش را بر این می گذارد که مبادا از روی هوا و هوس و اشتباه بخواهد فتوا بدهد و هیچ وقت فتوا نمی دهد و وارد آن عرصه نمی شود و این کار را اصلاً نمی کند به قول شما شخصی با آن عظمت و بزرگی و آن درجه از علم این قدر حساسیت به خرج می دهد و متأسفانه این دوره زمانه که یکی از دردهای ما که طی برنامه های متفاوت هم داریم این را عرض می کنیم همین هست که گاهاً سلیقه ای وارد مذهب،‌ وارد دین، وارد عقیده می شویم خیلی راحت نظر می دهیم نظر خودمان را هم فتوا می دانیم و اگر هم جالب این که کسی بر خلاف آن عمل بکند از نظر ما منسوخ و منفور است و ارتباط باید قطع بشود.

استاد خیلی ممنونم لطف کردید بپردازیم به یک مبحث. نکته خیلی جذاب و خیلی لذت بخشی در زندگی ما وجود دارد و آن داشتن ولایت 14 معصوم و 12 امامی هست که خدا نصیب مان کرده تا آن جای که امام صادق (علیه السلام) فرمودند داشتن ولایت امیر المؤمنین برای من اولیٰ است نسبت به این که از نسل رسول الله هستم. بنابراین، این نکته خیلی مهمی است و خیلی باید قدر شناس باشیم و خیلی باید قدر این نعمت را بدانیم.

این روایت مهم از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) را خواهیم داشت که «الأئمة بعدی اثنی عشر»؛ یعنی ائمه بعد از من 12 نفر هستند اولین آن ها امیر المؤمنین علی ابن ابیطالب (صلوات الله) و آخرین آن ها هم که حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. بنابراین امیدوارم که قدر داشتن این 12 نعمت، 12 نور هدایت را بدانیم و ان شاء‌ الله، ان شاء الله همیشه زیر سایه ولایت امیر المؤمنین سلامت و تن درست و عاقب بخیر زندگی بکنیم

(میان برنامه)

مجری:

تصاویری دیدیم که خیلی دل تنگی ایجاد کرد و همان طور که عرض کردم امیدوارم قسمت همه بشود هر چه زودتر حرم حضرت رضا (صلوات الله علیه) را، امام رئوفی که طبق روایات متعدد و طبق خواب های متعدد علمای برجسته اذعان شده و دیدیم و مطمئن هستیم که به ازای هر یک زائر یک امام رضا در کنارش وجود دارد می شنود هر آن چه که در دل ما هست و ای کاش اولین اولین و مهم ترین حاجت مان فرج برای امام زمان مان باشد.

دومین نکته مورد تلخی که راجع به بحث اربعین شنیدم و این که دوباره از الان شرط و شروط های شروع می شود که شاید مانع بشود خیلی ها بعد از 2 سال دل تنگی خیلی شدید بتوانند بروند و به سمت حرم حضرت رضا دست توسل داریم بلکه ایشان شفاعتی بکند و اربعین مان را از خود حضرت رضا ان شاء الله طلب بکنیم. حاج آقا ادامه بحث را در بخش آخر بفرمایید در خدمت تان هستیم

استاد عباسی:

دو سه قول دیگر بود اما از آن ها صرف نظر می کنم، بحث بعدی که می خواهم مطرح بکنم در رابطه با اهمیت هلال ماه است در آیات قرآن به آیه که در صحبت مان چند دقیقه قبل اشاره شد آن آیه را با دیدگاه علما و روایاتی که در ذیلش هست بررسی بکنیم نشان می دهد مسئله رؤیت یک مسئله بسیار مهمی هست.

در قرآن کریم آیه ای در سوره بقره آیه 189 همان سوال از هلّه یعنی هلال ماه هست

(يسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِي مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ)

در باره «هلال های ماه» از تو سؤال می ‌کنند؛ بگو: «آنها، بيان اوقات (و تقويم طبيعی) برای (نظام زندگی) مردم و (تعيين وقت) حج است».

سوره بقره (2): آیه 189

ای پیامبر از تو درباره هلال ماه می پرسند (قُلْ هِي مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ) بگو که این ها برای وقت های مردم هست و حج را برای مردم مشخص می کند که این، صراحتاً روشن کننده این مسئله است که فایده حلول هلال چه است، این که ما قرار است با حلول هلال وقت های دقیق برای برخی از عبادات را بدانیم یعنی مردم قرار است با هلال ماه، وقت عبادات شان را از جمله حج و روزه را بدانند.

روایاتی در تفسیر این آیه بیان شده در فرصت باقی مانده از برنامه اشاره به برخی از روایات می کنم روایتی از امام صادق (علیه السلام) هست با سندی که در این روایت بیان شده «فی قوله عز وجل» در کلام خدای متعال که: (هِي مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ)

«قَالَ لِصَوْمِهِمْ وَ فِطْرِهِمْ وَ حَجِّهِمْ.»

تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)؛ نویسنده: طوسى، محمد بن الحسن، ناشر: دار الكتب الإسلاميه، محقق/ مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏، ج4، ص166

حضرت فرودند مقصود از این که، این مواقیت برای مردم هست مقصود وقت برای مردم برای روزه گرفتن شان هست و برای «فِطْرِهِمْ» یعنی افطار کردن شان که عید فطر باشد و برای حج به جا آوردن شان که در این روایت در ذیل آیه تصریح می کند که مسئله ماه رمضان شروعش، پایانش، روزه گرفتن و افطار کردن همه باید بر اساس هلال ماه و دیدن ماه باشد.

این روایت در تهذیب الأحکام شیخ طوسی، جلد 4، صفحه 166 آمده روایت دیگری در کافی شریف از کتب اربعه شیعه آمده:

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: إِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الْأَهِلَّةِ»

از امام صادق (علیه السلام) سوال شد در رابطه با اهله ای که در آیه قرآن آمده است.

«فَقَالَ هِيَ أَهِلَّةُ الشُّهُورِ»

مراد (يسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ) حضرت فرمودند مراد «هِيَ أَهِلَّةُ الشُّهُورِ»؛ هلال ماه های مختلف قمری هست

«فَإِذَا رَأَيْتَ الْهِلَالِ فَصُمْ وَ إِذَا رَأَيْتَهُ فَأَفْطِرْ»

الكافي (ط - الإسلامية)؛ نویسنده: كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، ناشر: دار الكتب الإسلامية، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج‏4، ص76، بَابُ الْأَهِلَّةِ وَ الشَّهَادَةِ عَلَيْهَا، ح1

وقتی که شما هلال ماه را رؤیت کردی روزه کردی وقتی که دو مرتبه رؤیت کردی یعنی تمام شد و ماه جدید را رؤیت کردی «فافطر» شما باید افطار بکنید

این در کافی شریف، جلد 4، صفحه 76 آمده که در این روایت هم ملاک در زمان دقیق روزه و فطر هلال ماه دانسته شده.

باز روایتی دیگر از امام صادق (علیه السلام) در مقنعه، صفحه 296 هست:

«سألته عن الأهلة»

ابی بصیر می گوید من از امام صادق در رابطه با اهله سوال کردم

«فقال هي أهلة الشهور فإذا رأيت الهلال فصم و إذا رأيته فأفطر»

مقصود اهله شهور است یعنی هلال ماه ها وقتی که هلال را رؤیت کردی روزه بگیر وقتی که دوباره رؤیت کردی افطار کن!

شیخ مفید بعد از نقل این روایت که روایت را خودشان در المقنعه آوردند می گویند:

«فالهلال»

بنابراین هلال ماه

«علامة الشهر»

یعنی نشانه ماه جدید است ماه جدید را از کجا بفهمیم که شروع شد؟ یا با گذشت 30 روز از ماه قبل یا با رؤیت هلال.

«و به وجبت العبادة في الصيام»

به واسطه این رؤیت عبادت روزه واجب می شود.

این که، این رؤیت این قدر برای مراجع مهم است برای رؤیت گروه می فرستند منتظر تماس معتمدین هستند به افراد توصیه شده که ملاحظه و دقت در رؤیت هلال بکنند به خاطر این که واجبات دینی مردم بر اساس این دارد شکل می گیرد واجبات مردم بر اساس این هست.

«و به وجبت العبادة في الصيام و الإفطار و الحج و سائر ما يتعلق بالشهور على أهل الشرع»

عبادت واجب می شود در روزه و افطار و حج و برای متشرعین آن چه متعلق به ماه ها است.

المقنعة؛ مفيد، محمد بن محمد، محقق و مصحح: ندارد، ناشر: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد - رحمة الله عليه - قم، ص296

مثلاً می گویند نماز یکشنبه اول ماه ذی القعده، فردا یک نماز بسیار خوبی دارد می توانند در فضای مجازی و اینترنت سرچ کنند و ببینند یک نمازی که فوق العاده ثواب دارد و حاجات به آن داده می شود نماز یکشنبه ماه ذی القعده است.

باید دقیقاً بدانند ماه ذی القعده چه زمانی شروع شد و چه زمانی تازه یکشنبه ماه ذی القعده می شود هر چیزی که متعلق به ماه ها هست مثل این که 11 ماه ذی القعده ولادت امام رضا (علیه السلام هست اگر آدم می خواهد در آن روز حرم حضرت مشرف بشود ان شاء الله روزی و قسمت همه بینندگان عزیزمان بشود بینندگان عزیزی که داخل ایران هستند قدر بدانند.

گاهی اوقات به ما می گویند راه مان دور است قم تا مشهد هزار کیلومتر هست اهواز تا مشهد 1800 کیلومتر راه مان دور هست، رفتن برای مان سخت است بله ولی این را لحاظ بکنید که شما به زیارت حضرت بدون ویزا، بدون گذرنامه مشرف می شوید با یک مبلغی که خرج می کنید می توانید زیارت مشرف بشوید.

مجری:

عرض کردم الان خبری که رسید از الان تن و بدن مان می لرزد که آیا باز اربعین دوباره دل تنگ می شویم یا می توانیم برویم؟

استاد عباسی:

یعنی قدر امام رضا که در کشور ما هست واقعاً شیعیانی از شیعیان امیر المؤمنین در جاهای دور دستی هستند مثلاً‌ در اروپا هستند در آمریکای لاتین هستند در کشورهای دیگر هستند برای شان آمدن بسیار بسیار دشوار است، از گرفتن ویزا گرفته تا تهیه بلیط با هزینه های سرسام آور و مدت زمانی که این ها باید در مسیر باشند چه هوایی، چه زمینی تا خودشان را برسانند، لذا آنی که امکانش برای مان هست قدر بدانیم نشود یک مرتبه یکی بگوید من 5 سال است به زیارت حضرت نرفتم. شما که با یک اتوبوس و یک بلیط چند صد هزار تومانی با گرانی های که اتفاق افتاده بالاخره می توانستی خودت را برسانی به هر شرائطی!

مجری:

در عصر ائمه دیگر که مردم از همین اهواز چقدر داریم یا از خراسان و اصفهان و ... این که با چه مشقتی و چه زمان طولانی را طی می کردند. چرا؟ برای این که امام را بروند ببینند و حضور امام را درک بکنند و الان هم همین است ما می دانیم امام حی و حاضر هست و ان شاء الله که این اتفاق بیافتد به نکته خیلی مهم اشاره کردید ان شاء الله قسمت همه بشود.

استاد عباسی:

این مطلبی که مرحوم شیخ مفید در القنعه، صفحه 296 در ادامه روایت بیان کردند. دیگرانی هم در رابطه با این آیه مراد آیه را توضیح دادند و تشریح کردند به بعضی هایش خیلی سریع اشاره می کنم مثلاً مرحوم شیخ مفید را که خدمت تان عرض کردیم. باز در جای دیگر صفحه 295 مقنعه می گویند:

«فجعل تعالى الأهلة علامات الشهور»

خدای متعال هلال ها را علامت ماه ها قرار داده است.

«و دلائل أزمان الفروض»

و دلیل برای زمان های انجام فرائض که دقیقاً زمان انجام یک فریضه

«و مواقيت للناس في الحج و الصوم و حلول آجال الديون و محل الكفارات و فعل الواجب و المندوب إلي‏»

المقنعة؛ مفيد، محمد بن محمد، محقق و مصحح: ندارد، ناشر: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد - رحمة الله عليه - قم، ص295

وقتی انجام حج، روزه مردم، زمان فرا رسیدن دیون (بدهکاری ها) چه موقعی باید بدهند؟ محل کفارات، انجام واجبات و مستحبات را مشخص می کند.

باز مرحوم سید مرتضی متوفای 436 وقتی آیه را می فرمایند می گویند:

«وليس يكون ميقاتا إلا بأن تكون الرؤية معتبرة»

این نمی تواند میقات یعنی وقت و زمان مشخص باشد الا این که رؤیت معتبر باشد وقتی اهله سوال می کنند پاسخ می دهند

«ولو كان مذهب أهل العدد صحيحا ليسقط حكم المواقيت بالأهلة»

اگر قرار بود اهل ادب حرف شان درست باشد می گویند 30 روز کامل می شود این اهله از اعتبار می افتد، شما هلال ماه را می خواهی ببینی برای چه؟ در هر صورت باید صبر کنی 30 روز تمام بشود حالا ماه را ببینی یا نبینی چه اهمیتی دارد؟ دیگر این اهمیت خودش را از دست می دهد

«ليسقط حكم المواقيت بالأهلة»

حکم مواقیت به اهله یعنی به هلال ها ساقط می شود.

كتاب: رسائل الشريف المرتضى؛ نويسنده : الشريف المرتضى (وفات : 436)، تحقيق: تقديم: السيد أحمد الحسيني / إعداد : السيد مهدي الرجائي، ناشر: دار القرآن الكريم – قم: 1405، ج1، ص158

رسائل شریف المرتضی، جلد 1، صفحه 158 یا شیخ طوسی متوفای 460 در رابطه با آیه می رسند که آیه در مورد اهله بیان می کند که به وسیله هلال وقت حج و ماه ها دانسته می شود و کسی که به جای دیدن هلال

«ومن ذهب إلى الحساب والجدول»

سراغ حساب کتاب کردن 30 روز شدن چه زمانی 30 روز می شود و جدول های که بعضی ها درست کردند هلال را

«لا يراعى الهلال أصلا»

هلال را رؤیت نکرده می گوید من اصلاً‌ به هلال کاری ندارم من می گویم باید 30 روز تمام بشود من می گویم طبق جدول باید الان این ماه این عدد را داشته باشد

«وذلك خلاف القرآن»

کتاب: الخلاف؛ نويسنده: الشيخ الطوسي (وفات : 460)، تحقيق: المحققون: السيد علي الخراساني، السيد جواد الشهرستاني، الشيخ مهدي طه نجف / المشرف: الشيخ مجتبى العراقي، ناشر : مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة: 1414، ج2، ص170

خلاف دستور قرآن در این رابطه هست کتاب خلاف شیخ طوسی، جلد 2، صفحه 170 این مطلب را آورده همین طور در تهذیب الأحکام ایشان گفته آن چه که در شناخت اول ماه ها معتبر است دیدن هلال است

«دُونَ الْعَدَدِ»

نه عددی که برخی از افراد نادر در میان مسلمان ها به آن معتقد شدند آن چه بر این دلالت می کند قول خدای عز وجل است به همین آیه استناد کرده.

«(قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِ‏) فَبَيَّنَ‏ اللَّهُ‏ تَعَالَى أَنَّهُ جَعَلَ هَذِهِ الْأَهِلَّةَ مُعْتَبَرَةً فِي تَعَرُّفِ أَوْقَاتِ الْحَجِّ وَ غَيْرِهِ مِمَّا يُعْتَبَرُ فِيهِ الْوَقْت‏»

کسی هم که سراغ قصه عدد برود مراعات نکرده

«إِذَا كَانُوا يَرْجِعُونَ إِلَى الْعَدَدِ دُونَ غَيْرِهِ وَ هَذَا خِلَافُ التَّنْزِيل‏»

این خلاف آیه قرآن هست.

تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)؛ نویسنده: طوسى، محمد بن الحسن، ناشر: دار الكتب الإسلاميه، محقق/ مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏، ج6، ص154

این هم در کتاب تهذیب الأحکام، جلد 4، صفحه 154 آمده مانند این مرحوم قطب راوندی در کتاب فقه القرآن، جلد 1، صفحه 187 گفتند و مانند این مرحوم ابن زهره حلبی متوفای 585 بعد از نقل آیه در کتاب شان غنية النزوع صفحه 132 گفتند که می گویند:

«وهذا نص صريح بأن الأهلة هي الدلالة على أوائل الشهور»

كتاب: غنية النزوع؛ نويسنده: ابن زهرة الحلبي (وفات : 585)، تحقيق: الشيخ إبراهيم البهادري / إشراف: جعفر السبحاني، ناشر: مؤسسة الإمام الصادق (ع)، قم: 1417، ص132

آیه نص صریح هست در چه؟ بر این که هلال دلالت بر اول ماه ها دارد و دیگرانی که خیلی مطالب گفتند اگر فرصت بود عرض می کنم.

مجری:

خیلی ممنونم محبت کردید، نکته ای عرض بکنم نکاتی که فرمودید همان طور که خدمت تان عرض کردم کاملاً مشخص است و امیدواریم که این اتفاق بیافتد خواهش می کنم یک دعا بفرمایید

استاد عباسی:

خدا را قسم می دهیم به ولی نعمت مان آقا علی ابن موسی الرضا (علیه آلاف التهیة والثناء) که ما را بیش از گذشته به معارف اهل بیت و دستورات و وظائف مان آشنا بگرداند و با فرج موفور السرور حضرت ولی عصر (ارواحنا له الفداء) عدل کامل و مطلق را بر کل عالم مستقر بگرداند

مجری:

ان شاء الله که این اتفاق بیافتد خیلی ممنونم از این که ما را همراهی می کنید باعث افتخار ماست که در این لحظات توانستیم مهمان نگاه پر مهر شما عزیزان باشیم. اسم امام رضا جان مان آمد و با دعا و شفاعت گرفتن از حضرت برنامه را به پایان برسانیم. عرضی می کنیم که یا سریع الرضا به حق علی ابن موسی الرضا عجل لولیک الفرج، به امید دیدار یا علی مدد!

منتخب شبکه

موارد بیشتر