شبکه جهانی حضرت ولی عصر (عج)
دانش افزایی فاطمی 13 - کتابشناسی فاطمی حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری

ویژه برنامه دانش‌افزایی فاطمی به مناسبت ایام فاطمیه - جلسه سیزدهم
با کارشناسی حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری
موضوع: کتابشناسی فاطمی


بسم الله الرحمن الرحیم

تاریخ : 2 بهمن 1399

برنامه: دانش افزایی فاطمی

موضوع: کتابشناسی فاطمی

استاد جباری:

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا و نبیّنا محمد آله الطَّاهرين‏

حضور همۀشما بینندگان عزیز این برنامه و این شبکه عرض سلام و ادب دارم و آرزوی افزونی توفیقات الهی برای همۀشما عزیزان، إن شاءالله که هموراه موفق و مؤید و سربلند باشید و همه إن شاءالله مشمول الهیات و توجهات خاص صدیقه کبرا فاطمه زهرا(س) باشیم که در ایام متعلق به آن حضرت به سر می بریم و إن شاءالله که به برکت عنایت آن حضرت خلف صالح آن بزرگوار امام عصر(عج) هم به همۀ ما نظر لطفی بفرماید و إن شاءالله همه در مسیری گام برداریم که مرزی آن بزرگواران هست که در واقع مسیری است که مرزی خداوند متعال است، خدا را شاکر هستم بر این نعمت که توفیقی دست داد در خدمت شما عزیزان بحثی را در ارتباط با آثار و مأخذ و منابعی که از گذشته دور تا به امروز در باره حیات و سیره و شخصیت صدیقه کبرا فاطمه زهرا(س) چه توسط مؤلفان و نویسندگان و عالمان شیعه و چه توسط مؤلفان و علمان اهل سنت تدوین شده در حد وسع این برنامه تقدیم حضور شما عزیزان بکنم.

توضیح کوتاهی را در ابتدا لازم می بینم که به عنوان مقدمه یا ورود به بحث خدمت شما عزیزان اشاره داشته باشم و آن این هست که از گذشته بسیار دور یعنی از قرون آغازینی که تدوین احادیث آغاز شد و مسلمانان اقدام به تدوین احادیث و گزارش ها و روایات کردند در باره فاطمه زهرا(س) هم تدوین ها و آثار خاصی انجام گرفت کتاب های تألیف شد کتاب های که یا مختص به آن حضرت بود و یا در ضمن آثار دیگر به آن حضرت، روایات مربوط به آن حضرت یا از آن حضرت پرداخته شده، این آثار را در دسته های می توان طبقه بندی کرد حالا بعضی آن هم ممکن است مباحث تخصصی علوم حدیث باشد من در حد اشاره به بعضی از آنها تذکر می دهم و توجه می دهم؛ آثاری که در باره فاطمه زهرا(س) تدون شده برخی آن از قبیل مسندها هستند مسند اصطلاحاً در علم حدیث به آن دسته از منابع حدیثی گفته می شود که مجموعه روایات رسیده از یک شخص را حالا آن شخص ممکن است که از اصحاب پیامبر(ص) بوده باشد و یا از تابعین باشد یعنی کسانی که پیامبر را درک نکردند اما صحابه پیامبر را درک کردند یا از تابعین تابعین باشند آنهای که صحابه را درک نکردند اما تابعین را درک کردند و یا شخصیت های که در ادوار بعد پدید آمدند و لذا می بینیم که در باره تقریباً تمامی معصومین(ع) مسندهای فراهم شده یعنی کسانی آمدند روایات رسیده از یک امام را یا در باره یک امام را یا یک معصوم را تدوین کردند امروزه آثاری داریم به عنوان مثلاً «مسند فاطمه»، «مسند الامام علی بن أبی طالب» و همینطور دیگر معصومین یا مسندهای که روایات رسیده از صحابه پیامبر مثل «مسند إبن عباس» یا امثال اینها را تدوین کردند و لذا به همین اعتبار در باره فاطمه زهرا(س) مسندهای تدوین شده که من برخی از آنها را إن شاءالله معرفی خواهم کرد، اینها دسته مهمی از آثار هستند که هم شیعه در باره فاطمه (س) مسند دارد و هم اهل سنت.

بخش دیگری از آثار آنهای هستند که در ضمن کتب عام مسند مثلاً یکی از معروف ترین اینها کتاب احمد بن جنبل هست عالم معروف اهل سنت در قرن سوم وفاتش در نیمه قرن سوم تقریباً بود دویصدو چهل و اندی وفات احمد بن حنبل هست، او در کتاب معروف خودش که به «مسند» معروف است چنانکه به ذکر روایات رسیده از صحابه و تابعین می پردازد در ضمن ذیل ذکر نام فاطمه(س) به ذکر روایات در باره یا رسیده از فاطمه(س) هم می پردازد و شبیه مسند احمد بن حنبل مسندهای دیگری هم هستند که به صورت عام تدوین شدند و به ذکر روایت رسیده از یک فرد یا در باره یک فرد پرداخته اند و در آنجا به روایات فاطمه(س) هم پرداخته شده، اینهم دسته دوم.

بخشی از آثار آن آثاری هستند که به حوادث خاص زندگی فاطمه(س) پرداختند مثلاً بحث ازداج فاطمه(س)، بحث ولادت فاطمه(س)، بحث ظلم های که در حق فاطمه(س) رفت، اینها را ضمن آثار خاصی تدوین کردند که إن شاءالله به ترتیب من بعضی از آنها را اشاره خواهم کرد.اینها منابعی هستند که در قرون کهن تدوین شدند به ترتیب اشاراتی به آنها خواهم داشت تا می رسیم

به قرونم متأخرتر که مجامع یا جوامع حدیثی تدوین شد مثلاً آثار مثل کتاب شریف «بحار الأوار» مرحوم علامه مجلسی، علامه مجلسی در این کتاب که انصافاً بحار هست دریاهای نور هست انوار روایات معصومین(ع) در این کتاب جمع آوری شده جناب علامه مجلسی در جلد 43 بحار که حالا جلد 43 بعد از آن مجلداتی که در باره امیرالمؤمنین و مباحث ولایت و اینها هست شروع می شود، جلد 43 به نقل روایات در باره یا از فاطمه(س) پرداخته که انصافاً مجلد ارزشمندی است و ترجمه هم شده این بحار الأنورا، مجموعه بحار الأنوار را شما عزیزان مستحضر هستید حدود 110 جلد است طبق چاپ های امروزی و جلد 43 جلدی است که مخصوص روایات فاطمه(س) هست و این دسته از آثار یعنی آثاری به صورت مجامع حدیثی اینها یک بخش مستوفی و مستقلی را به ذکر روایات راجع به فاطمه(س) پرداخته اند، تقریباً معاصر علامه مجلسی و کمی بعد از علامه مجلسی کتاب «عوالم العلوم و المعارف» را داریم که این هم یکی از مجامع حدیثی است از یکی از شاگردان علامه مجلسی به نام شیخ عبدالله بحرانی از علمای بحرین بوده و شاگردی علامه مجلسی را می کرده دستیار علامه بوده در تدوین بحار، ایشان بعد از علامه مجلسی اقدام به تدوین کتاب «عوالم العلوم و المعارف» می کند که آن هم باز جلد مختص فاطمه(س) را دارد که حالا در باره این کتاب باز توضیحات بیشتری را عرض می کنم، الآن در واقع دارم یک شمار کلی را از بسته بندی آثاری که در باره فاطمه(س) تدوین شده را تقدیم می کنم و اینها هم دسته ای از آثار هستند که به ذکر روایات رسیده از یک معصوم یا در باره یک معصوم در ضمن یک مجموعه حدیثی که اصطلاحاً می گویند مجامع حدیثی یا جوامع حدیثی پرداخته  اند.

می آییم در دوره معاصر؛ در دوره معاصر ما آثار متنوع و متعددی در باره حضرت زهرا(س) داریم انصافاً به هر حال با توجه به جایگاه رفیع فاطمه(س) در نظام هستی و در میان جامعه بشریت هم مسلمانان اعم از شیعیان و اهل سنت و هم حتی غیر مسلمانان در باره فاطمه(س) اقدام به تدوین آثاری کرده اند این آثار باز قابل دسته بندی است؛ بخشی از این آثار آثار تحلیلی است اینهای که پرداختند به تحلیل حیات فاطمه(س) به خصوص آن بخش مربوط به فعالیت سیاسی و اجتماعی فاطمه(س) و موضع گیری های فاطمه(س) در بحث امامت و خلافت و حوادث بعد از رحلت پیامبر، بحث زمان فاطمه(س)، نوع عملکرد فاطمه(س) در ارتباط با این حوادث به تحلیل آن فضا پرداخته اند که حالا باز إن شاءالله نمونه های را عرض خواهم کرد از آثار در این ارتباط.

بخشی از آثار مربوط به صدیقه کبرا(س) که در دوره معاصر تدوین شده اینها به بیان سیره آن بزرگوار پرداخته اند و اخلاق فاطمی را، سیره اخلاقی فاطمه(س)، سبک زندگی فاطمه(س) را مورد بحث قرار داده اند که حالا اینجا بد نیست از باب اینکه به هر حال تلاشی توسط این حقیر در ارتباط صورت گرفت اشاره ی می کنم حالا اگر فرصتی شد بیشتر در این باره سخن خواهم گفت کتابی چند سال قبل توسط این حقیر تدوین شد به عنوان سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا(س) که اختصاصاً این کتاب پرداخته است همانطور که از عنوانش پیدا است به اخلاق فاطمی، به سبک زندگی فاطمه (س) یا به تعبیری سیره اخلاقی فاطمه(س) سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا(س) که چیزی حدود قریب به نه تا ده سال قبل این کتاب منتشر شد و چاپ های متعددی هم خورده حالا توضیحات بیشتر در این ارتباط باز بعداً عرض خواهم کرد این کتاب مبتنی بر روایات شیعه و اهل سنت تدوین شده.

بخش دیگری از آثار مربوط به حضزت زهرا(س) آثار دانشنامه ای هستند موسوعه ای هستند؛ آثار موسوعه ای همانطور که از عنوان شان پیدا است دانشنامه یا موسوعه عبارت است از یک مجموعه ای که در مجموعه در ارتباط با موضوع خاصی مدخل های متنوعی وجود دارد که هر یک از این مدخل ها به بعدی از ابعاد آن موضوع می پردازد و در ارتباط با فاطمه(س) هم به حمد الله  دانشنامه ای تدوین شد این حقیر باز هم در ارتباط با این دانشنامه که عرض خواهم کرد مرتبط بودم از آغاز کار این دانشنامه تا انجام و سر انجام کار دانشنامه در خدمت دوستان بودیم به عنوان دانشنامه فاطمی که توسط محققان متعددی در مدخل های متعددی در طی قریب ده سال این مدخل ها فراهم شد هم به بحث تاریخ فاطمه(س) در اینجا پرداخته شده در هم به سیره فاطمه(س) و همینطور بحث شخصیت و منزلت آن حضرت، مباحث مربوط به زنان بالخصوص در اینجا پرداخته شده به صورت مفصل ابعاد مختلف دیدگاه فاطمه(س) و همینطور اسلام و تشیع در ارتباط با زن و مسائل زنان  در این دانشنامه مورد توجه قرارز گرفته انصافاً کار ارزشمند صورت گرفت چون حقیر هم در متن کار تهیه این دانشنامه با دوستان همکاری داشتم از باب یک شاهد عرض می کنم که دقت های زیادی صورت گرفت که مقالات قدیم و ارزشمندی در اینجا عرضه بشود حدود شش جلد هست این دانشنامه که هر جلدی به یکی از این ابعادی که اشاره شد پرداخته، فعلاً چون به صورت کلی بحث را مطرح می کنیم باز وارد مباحث این دانشنامه نمی شوم از باب شناخت کلی این هم از یک محور هست و یا مثلاً «اَلْمَوسوعَةُ الْکُبْری عَنْ فاطمَة الزّهراء» در 25 جلد که باز کتاب دیگری است که بعد توضیح آن را عرض خواهم کرد.

وباز بخش دیگر از آثار همانطور که عرض شد به مسئله شهادت و مظلومیت فاطمه(س) پرداخته که این هم باز آثار متعددی در این باره ما شاهد هستیم که در دنیای نشر وجود دارد، این یک شمار کلی بود از مجموع آثاری که می توان در این محورها دسته بندی کرد ده ها و بلکه صدها اثر در باره فاطمه زهرا(س) تدوین شده و حالا من سعی می  کنم که در این فرصت بخشی از مهم ترین آثار را اشاره کنم آنهای که شما عزیزان اگر بخواهید اطلاعات بیشتری را در باره فاطمه زهرا(س) کسب بکنید می توانید به آنها مراجعه بکنید البته بخشی از این منابع کهن که عرض می کنم ممکن است امروز در دسترس نباشد اما از باب سند به اینکه یا استناد برای اینکه از دیرباز اهتمام به تدوین در باره فاطمه(س) بوده نام برخی از آنها را اشاره می کنم.

یکی از آثار در ارتباط با فاطمه زهرا(س) و از کهن ترین آثار می توان گفت که در قرن اول تدوین شد و کتابی است ارزشمند کتاب «سلیم بن قیس هلالی» است نام این کتاب را احتمالاً شما عزیزان شنیدید سلیم بن قیس هلالی یکی از اصحاب امیرالمؤمنین (س) بوده دوره حیات او ادامه پیدا کرده بعد از امیرالمؤمنین (س) دوره حسنین(ع) و دوره امام سجاد(ع) را هم درک کرده و وفات او در حدود سال نود و اندی است زمانی که از دست حجاج فرار می کرد حجاج به شدت دنبال سلیم بود و چون دنبال شیعیان خاص امیرالمؤمنین بود برای اینکه آنها را به قتل برساند سلیم فرار کرد به ایران آمد در منطقه فارس کتابش را نقل کرد و در واقع داد به یک شخصی به نام أبان بن أبی عیاش و او ناقل کتاب سلیم، البته کتاب سلیم از طریق دیگر هم نقل شده بزرگان ما اهتمام به کتاب سلیم داشته اند روایات او در آثار مثل کتاب شیخ کافی مرحوم کلینی، در الغیبة نعمانی، در آثار مرحوم شیخ طوسی و بزرگان این چنین و آثار مرحوم صدوق اینها نقل شده و نشان می دهد جایگاه خوبی داشته کتاب سلیم بن قیس، این کتاب از این جهت با ارزش است که سلیم در واقع روایتگر ظلم های است که فاطمه(س) رفت از نزدیک از شاهدان ماجرا جریان را نشیده و در کتابش نقل کرده بر همین جهت هست که این کتاب نمی توانست به صورت آشکار منتشر بشود طبیعی است که دشمنان چه بنی امیه چه بنی العباس اینها که به هر حال بر ضد شیعه بودند این حقایق را بر نمی تابیدند در کتاب سلیم هم مسائل تاریخی بعد از رحلت پیامبر(ص) آمده و هم مسائل معارفی و معرفتی و کلامی و روایات مربوط به شأن و جایگاه ائمه (ع) و معصومان آمده از جمله روایاتی که به صدیقه کبرا(س) و امیرالمؤمنین (س) و مظلومیت این دو بزرگوار مربوط می شود روایت نسبتاً مفصلی جناب سلمان هست که سلیم از سلمان نقل می کند جریان ثقیفه را و حوادث بعد از ثقیفه را و هجوم به بیت فاطمه(س) را، بردن امیرالمؤمنین، نحوه بردن حضرت به مسجد برای اخذ بیعت، چگونگی مضروب شدن  مصدوم شدن فاطمه(س) گاهی با ذکر دقایق و جزئیات سلمان اشاره کرده این حوادث را و چگونگی بیعت گرفتن از امیرالمؤمنین (ع) و حوادث مترتب بر بیعت گیری از امیرالمؤمنین اینها در نقل سلمان است که تقریباً در اوایل کتاب آمده و در تقریباً اواخر کتاب نیمه آخر کتاب در آنجا روایات باز نسبتاً مفصل است منتهی حجم روایت کمتر از روایت سلمان است به نقل از إبن عباس گزارشی را جناب سلیم نقل می کند که در آن گزارش هم إبن عباس به ذکر حوادثی که حوادث مترتب بر هجوم به بیت فاطمه (س) می پردازد و در اکثر قریب به اتفاق گزارش ابن عباس بیان و عبارت شبیه همان چیزی است که در نقل سلمان دیده می شود، خب کتاب سلیم مورد توجه معصومین بوده امام صادق، امام سجاد، امام باقر (ع) اینها ارجاع به کتاب سلیم می دادند و تشویق می کردند شیعان را به  شنیدن روایات سلیم تصدیق می کرند، حضرت امام باقر (ع) تصدیق می کرد، به نقل از امام سجاد (ه) نقل کرد و تصدیق کرد روایات سلیم را، و اینها در مجموع  اهمین این کتاب را می رساند، حالا در اینجا دیگرا وارد نمی شوم بعضی از بحث های فنی و تخصصی که در علوم حدیث و اینها مطرح است در باره کتاب سلیم از جهت سند و از جهت متن و دلالت و اینها که اگر عزیزان علاقه مند باشید می توانید به مقالات مربوط مباحث مربوط به کتاب سلیم مراجعه کنید، بیشتر معطل کتاب سلیم نمی شوم، من چون به ترتیب زمانی دارم پیش می آیم گاهی ممکن است منابع از اهل سنت را معرفی کنم گاهی منابع شیعه را ،خب در قرن اول همانطور که عرض شد اواخر قرن اول سلیم از دنیا رفت  و اتفاقاً این کتاب یک کتابی است که در قرن اول یعنی در دوره منع تدوین حدیث تدوین شده ،که این خب بحث دیگری است مسئله منع تدوین حدیث که عمر بن خطاب الزام کرد به جامعه تحمیل کرد به جامعه به صحابه به مسلمان ها که حق ندارند احادیث پیامبر را بنویسند، نقل بکنند که یک کار عجیب و غریبی در زمان او صورت گرفت، و تا اواخر قرن اول ادامه داشت اما در همین فضای منع بود که سلیم اقدام به تدوین کتاب می کند به تبع مولا امیرالمؤمنین (ع)؛ بخواهم از منابع اهل سنت اشاره بکنم  همانطور که عرض کردم احمد بن حنبل در منسد خودش که وفات احمد بن حنبل 241 هجری است در آنجا بخشی را به نقل روایات حضرت زهرا (س) اختصاص داده، چون همانطور که عرض شد مسند یعنی مجموعه روایاتی که از یک اعم از صحابه و غیر صحابه پرداخته می شود به نقل روایات یک فرد و حالا عرض خواهم کرد که معجم هم تقریباً همین است و منتهی در معجم اسامی این صحابه بر اساس ترتیب الف بائی آمده که اشاره خواهم کرد به معجم طبرانی،  از «مسند احمد بن حنبل» رد بشویم ،که وراردش نمی خواهیم بشویم روایاتی که در مدح و فضائل فاطمه (س) در این منبع مهم اهل سنت آمده دیگر در جای خودش باید بررسی بشود و نقل بشود و اینکه علمای اهل سنت هم احتمام داشتند و به اقرار به فضائل فاطمه (س) و هرچه که این روایات را بیشتر بررسی بکنیم احساس بیشتری پیدا می کنیم نسبت به مظلومیت فاطمه  (س) که با وجود چنین جایگاه رفعی چرا آنچنان مورد ظلم و تعدی قرار گرفت فاطمه (س)، این دیگر چیزی است که باید مجرمان پاسخ بدهند یا کسانی که خورده تعصبی نسبت به این مجرمان داشته باشند.

اسحاق بن راهویه، این شخص استاد بخاری بوده، شخصیت مطرحی بوده در اهل سنت، متوفی 238،  هست این هم باز یک مسندی دراد در مسندش باز روایات فاطمه (س) را جمع آوری کرده، ابن ابی الدنیا هم از دیگر علمای اهل سنت هست متوفی 281، که این هم تقریباً در دوره غیبت صغرا از دنیا رفته و می زیسته و بخش آخر عمرش در دوره غیبت صغرا بوده که از سال 260 شروع شد تا 329، 281 وفات  ابن ابی الدینا است مؤلف بسیار معروفی است این کتابش که عرض می کنم بعنوان « تزویج الفاطمه» همانطور که  عرض کردم برخی از اینها به بخش های خاص فاطمه (س)  پرداخته اند کتابی دارد با عنوان «تزویج الفاطمه» ،و این امروزه در اختیار ما نیست، اما روایاتش طبیعتاً در دیگر منابع نقل شده، و این آقای ابن ابی الدنیا از مؤلفان پرتألیف اهل سنت بوده بیش از صد کتاب گفتند تدوین کرده؛ باز دیگرانی هستند که از علمای شیعه باز در همین دوره شخصی است به نام محمد بن زکری بن دینار مغربی، متوفی 298 از علمای امامی مذهب هست و همانطور که از نسبش پیدا است، اهل مغرب بوده کتابی داشته بعنوان « اخبار فاطمه و نشئتها و مولدها» ،گزارش های مربوط به حضرت زهرا  (س)  و ولادت فاطمه و رشد و نو فاطمه را اینها را در این کتابش جمع کرده بود، می بینیم که در قرن سوم به هر حال آثار مربوط به آن حضرت  به صورت خاص یا ابعاد خاص آن حضرت مورد توجه علمای شیعه و  اهل سنت بوده، یا مثلاً «مسند ابو یعلی موصلی» از مسندهای معروف اهل سنت هست، متوفی 307، آن هم باز به ذکر روایات مربوط به حضرت زهرا (س) پرداخته، یا شخصی از به نام محمد هارون وریانی متوفی 307، «مسند الصحابه» داشته او کتابی دارد بعنوان «تزویج الفاطمه بنت رسول لعلی بن ابی طالب» بحث خاص ازدواج فاطمه (س) و علی (ع) که بحث بسیار مهمی است چون فاطمه (س) خواستگاران متعددی داشت و اینکه پیامبر او را به تزویج امیرالمؤمنین در آورد و ثمرات و آثار بزرگ این ازدواج؛ شخص دیگری است از علمای اهل سنت کتاب معروفی دارد که الآن موجود است و مورد استناد هست محمد بن احمد دولابی رازی از علمای ایران بوده از علمای اهل ری بوده د ملقب به رازی، کتاب «الذریت طاهرة النبویه» این شخص متوفی 310، هست در آنجا هم به ذکر روایات مربوط به فاطمه زهرا (س) ولادت آن حضرت رشد و نمو آن حضرت ازدواج آن حضرت و شهادت آن حضرت طبعاً پرداخته که حالا تعبیر شهادت که به کار می برم خب آنجا طبیعی است که اینها به عنوان شهادت یاد نکنند از وفات فاطمه (س) اما وفات هم که بکار ببرند همه می دانیم که تعبیر وفات در کتب تاریخی یا در رویات و احادیث اعم از شهادت و مرگ طبیعی است، در بسیاری از موارد بوده که، اینجا در پردانتز حالا یک اشاره به این شبهه بکنم که گاهی مغرضان این مسئله را مطرح می کنند که تعبیر «توفیت» امثال اینها بعضی از اینها در باره حضرت زهرا به کار رفته پس به شهادت نرسیده، پاسخ نقضی این است که در بسیاری از مواردی که خود شما اهل سنت اقرار دارید به اینکه طرف به مرگ طبیعی از دینا نرفته مثل قتل خلیفه سوم، قتل خلیفه دوم یا مثلاً مثل شهادت جناب جعفر بن ابی طالب در جنگ موته در بسیاری از منابع تاریخی در باره این موارد تعبیر «ماتت، توفیت» امثال اینها بکار رفته، لذا وفات اعم از بحث شهادت و غیر آن هست، لذا «الذریت الطاهرة النبویه» به این ابعاد حیات فاطمه پرداخته، این کتاب دیگری که عرض می کنم کتاب بسیار مهمی است، کتاب « السقیفه و فدک» از احمد بن عبد العزیز جوهری بصری متوفی 323 هجری، این کتاب همانطوری که از عنوانش پیدا است، به دو بحث سقیفه و فدک پرداخته، مؤلفش یکی از علمای اهل سنت هست، دوره حیاط او هم معاصر هست با دوره غیبت صغری، و وفاتش 323، هست یعنی چیزی قریب به 6 سال قبل از پایان غیب صغری، خوشبختانه بخش های زیادی از این کتاب را ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه آورده و نقل کرده، به نقل از ابوبرک جوهری روایات مربوط سقیفه و مربوط به فدک را ابن ابی الحدید نقل می کند و لذا مرحوم دکتر شیخ محمد هادی امینی، آقا زاده مرحوم علامه امینی، ایشان اقدام بسیار ارزشمندی کرد رویات نقل شدۀ توسط ابن ابی الحدید از تاب « السقیفه و فدک» ابوبکر جوهری را ایشان جمع آوری کرد، تنظیم و تبویب کرد و مستقلاً و جدا این کتاب را چاپ کرد، در واقع کتاب را به نحوی احیاء کرد، چون خود کتاب به دست ما نرسیده به واسطه، ابن ابی الحدید ما دسترسی به کتاب داریم و نکته مهم این است که بسیاری از حقایق مربوط به مظالم و سمتم هایی که بر فاطمه رفت در این کتاب به اقرار این عالم سنی نقل شده، و اینها امداد الهی است، دست خداوند متعال پشت این مسئله هست، چون دشمنان و مغرضان شدیداً تلاش داشتند که محو بکنند کتمان بکنند از بین ببرند شواهد را جعل بکنند تحریف داشته باشند؛ شما عزیزان حتماً مستحضر هستید و در جریان قرار گرفتید در همین روزهای اخیر سخنان آن عالم می توان گفت با گرایش وهابی تقریباً که در نماز جمعه بحث، نماز بر پیکر فاطمه (س) را متأسفانه به دروغ نسبت داده به صحیح بخاری و مسلم امثال اینها، که خب این یک نکته  مهمی است، شاهد خوبی است، یعنی شاهدی عینی مربوط به عصر حاضر هست که شما می بینید چگونه در تریبون رسمی نماز جمعه در یکی از شهرها ایران این آقا با جرعت می آید و یک دروغ مسلم را به کتاب های حدیثی خودشان نسبت می دهد، برای طبیعتاً  بر اساس آن ریشه تعصب ورزی که خب منشأ چنین اقدامی شده، این شاهد خوبی است اتفاقاً برای این ادعایی که شیعه همواره داشته، دال بر اینکه در طول تاریخ از این گونه تحریفات و جعل و کتمان ها و تغییرها فراوان اتفاق افتاده و با این وجود خداوند متعال، می بینیم که قلم جناب بخاری را، قلم جناب مسلم را، قلم طبری را، قلم ابن قطیبه دینوری را، قلم بلازری را، قلم ابن صعصعه الطبقات الکبری را و بسیاری دیگر از علمای اهل سنت را می برد به سمت نقل گوشه هایی از حوادث و مظالمی که بر فاطمه (س) رفت برای اینکه این حقایق در تاریخ بماند و اینطور نباشد که به طور کلی بتوانند محو و کتمان بکنند، و بنابر این با این نکتۀ که عرض کردم بحثم را در ارتباط با کتاب «السقیفه و فدک» احمد بنعبد العزیز جوهری بصری معروف به ابوبکر جوهری، به اتمام می رسانم تا ان شاء الله بقیۀ موارد را ان شاء الله عرض خواهم کرد.

بحث ما در ارتباط با آثار کهن مدون درباره صدیقه کبری، فاطمه زهرا (س) بود رسیدیم به نیمه اول قرن چهارم، وعرض هم کردم چون به ترتیب زمانی داریم پیش می رویم گاهی از منابع شیعه عرض می کنم گاهی هم از منابع اهل سنت، کتاب «السقیفه و فدک» ابوبکر جوهری را اشاره کردم، که او متوفی 323، هجری است، در 360 هجری عالم معروف اهل سنت، سلیمان ابن احمد طبرانی از دنیا رفته دوره حیات او خب طبیعتاً نیمه اول قرن چهارم هجری است، کتاب معروفی دارد، «المعجم الکبیر» چنانکه آثار دیگری هم مثل «المعجم الأوسط، المعجم الصغیر» هم داشته، و در المعجم الکبیر همانطور که در عرایض پیشینم هم اشاره کردم جناب طبرانی در واقع کتب معجم اصطلاحاً کتبی هستند که در آنجا به نقل روایات افراد پرداخته می شود، منتهی ترتیب نام افراد بر اساس ترتیب حروف الفبا است، و طبیعتاً در ذیل نام فاطمه زهرا (س) در این کتاب روایات مربوط به آن حضرت یا از آن حضرت جمع آوری شده این عالم معروف و بزرگ اهل سنت در نیمه اول قرن چهارم هجری، برویم وارد نیمه دوم قرن چهارم بشویم، عالم بزرگوار شیعه مرحوم شیخ صدوق ایشان کتابی داشته به عنوان «مولد فاطمه (س) » خب مرحوم شیخ صدوق باید یک فرصت بسیار مستوفی در بارۀ این شخصیت عظیم القدر شیعه و نقشی که در ارتباط با جمع آوری و انتقال مواریث ارزشمند حدیثی شیعه از نسل های پیشین به سمت نسل های آینده داشته است، بحث بکنیم، دیگر این برنامه فرصت این را نداریم، مرحوم شیخ صدوق یکی از بزرگان انگشت شمار شیعه است، بخواهیم پنج عالم بزرگ شیعه که بسیار نقش آفرین بودند در دوران بخصوص غیبت کبری نام ببریم، یکی از مهم ترین آنها مرحوم شیخ صدوق است، آثار متعددی شاید مثلاً 300 اثر حدیثی کوچک و بزرگ برای آن نقل کردند، اثری داشته به عنوان «مولد فاطمه (س)» که این کتاب خودش در اختیار ما نیست از بین رفته، اما روایاتش در دیگر آثار صدوق و دیگر کتب حدیثی نقل شده، در دورۀ معاصر جناب استاد محمد هادی یوسفی غروی، چند سال قبل با جمع آوری روایات نقل شده از کتاب مولد فاطمه مرحوم شیخ صدوق این کتاب را در قطعه کوچکی، آنچه که به هر حال ایشان توانست به دست بیاورد، احیاء کردند و چاپ کردند، ولذا این کتاب به نحوی احیاء شد و جمع آوری شد، باز بخواهیم از علمای اهل سنت نام ببریم، در همین، مرحوم شیخ صدوق متوفی 381، هجری است، در 385 عالم معروف اهل سنت، که علی بن عمر دار قطنی شافعی است، و سنن معروفی دارد « سنن دار القطنی»، ایشان کتابی نوشته به عنوان «مسند فاطمه» که این کتاب هم ظاهراً در اختیار نیست، اما خب روایاتش طبیعتاً در دیگر آثار نقل شده، از دیگر علمای اهل سنت در همین دوره که سال وفاتیش همین 385، هست، عمر بن احمد بن شاهین، «مسند ابن شاهین» معروف است، و آن «مسند فاطمة الزهرا» که روایاتی است که در مسندش درباره فاطمه نقل کرده، یا بعنوان «فضائل السیدة النساء» به هردو عنوان نقل شده، این اثر، این هم نشان می دهد که احتمام به نقل روایات فاطمه (س) داشته، مرحومی طبری امامی، ما چندتا طبری داریم، شما عزیزان نام طبری را زیاد شنیدید، بعضی اهل سنت هستند، بعضی شیعه، مثلاً آن طبری معروفی که صاحب کتاب « تاریخ طبری» بوده خب اهل سنت است، متوفی 310 هجری که هم کتاب تاریخ داشته و هم کتاب تفسیر داشته، کتاب تفسیر او معروف به « جامع البیان» هست و الآن موجود است، اما بعد از او یک طبری داریم که شیعه بوده و کتاب « المسترشد فی الإمامه» را نوشته، یک شخص دیگری هم هست که طبری دیگری است، البته گاهی تصور می شود که این طبری که صاحب کتاب دلائل الإمامه هست آن طبری با صحاب کتاب المسترشد فی الإمامه یکی است اما تحقیقاتی برخی از محققین معاصر انجام دادند، مقاله ای هم در این باره نوشته اند موجود است، در فضای مجازی هم باید موجود باشد که در آنجا ثابت کرده ادله شان حداقل من را تقریباً قانع کرد که طبری، آن شخصی که مؤلف کتاب «دلائل الإمامه» هست متفاوت است با طبری امامی مذهبی که صاحب کتاب «المسترشد فی الإمامه» هست، خب آن کتاب المسترشد فی الإمامه هم کتابی است کلامی تقریباً تاریخی که باز در آنجا هم حقایق ارزشمندی از حیات فاطمه و ظلم هایی که بر فاطمه از هجوم به بیت آن حضرت رفت، آمده می توان آن کتاب را هم به عنوان یکی از آثار آن بنا معرفی کرد، المسترشد فی الإمامه از جناب طبری امامی، و اما کتاب «دلائل الإمامه» مؤلفش یک مقدار مجهول است اما خود کتاب بسیار معروف است و مورد اعتنای بزرگان شیعه بوده و این نشان می دهد که مؤلفش هم از وثاقت برخوردار بوده، و در کتاب دلائل الإمامه همانطور که از اسمش پیدا است ایشان پرداخته به دلائل، دلائل اصطلاحاً یعنی شواهد، معجزات کرامات آنهایی که دلیل هستند رفتارهایی که دلیل هستند و نشانه هستند برای اثبات امامت، لذا این عالم امامی اقدام کرده به جمع آوری کرامات ائمه علیهم السلام که اثبات کننده امامت آنها است و یک کتابی داشته بعنوان «دلائل الزهرا» که طبیعتاً مقدمه همین کتاب بوده و آن موجود است دلائل الزهرا در آنجا به ذکر روایات مربوط به کرامات و ویژگی های خاص  حضرت زهرا (س) ، این عالم بزرگ امامی پرداخته، کتابی را بعنوان «مناقب فاطمة الزهرا (س) و ولدها» به او نسبت داده اند که ممکن است همین باشد که ضمن دلائل الإمامه آمده است، همانطور که توضیح دادم گاهی از او بعنوان طبری امامی یاد می شود اما خب یک بحث هایی در این باره وجود دارد، طبری های دیگری هم بودند که حالا به بحث ما خیلی مربوط نمی شود، در ادوار بعد هم شیعه هم اهل سنت، مثلاً صاحب کتاب «کامل بهائی» این اسمش عماد الدین طبری است که عالم شیعی بوده و در قرن هفتم می زیسته و از آنطرف هم طبری دیگری بوده در قرن هفتم، محب الدین طبری کتاب « الریاض النذره فی مناقب العشره» را نوشته که آن طبری اهل سنت بوده که خب متأسفانه در آنجا روایات مجهول فراوانی را برای اثبات مناقب عشره مبشره که بعضی از آنها مشخص است همه جعل هست و فضیلت تراشی است در آن کتابش نقل کرده.

از این بحث یک مقدار می خواهیم سریع تر بگذرم، حالا می آییم بعضی از موارد را دیگر اشاره نمی کنم، در اوائل قرن پنجم، حاکم نیشابوری، را داریم متوفی 405 هجری، همه نام او را احتمالاً شنیدید، یکی از علمای بزرگ اهل سنت بوده «المستدرک علی الصحیحین»، تدوین کرده، و در این کتاب هم گاهی منصفانه روایاتی مربوط به عظمت امیرالمؤمنین و اهل البیت (ع) آورده، روایاتی که باید بعضاً در صحیح بخاری و مسلم آورده می شد بر اساس شرط بخاری و شرط مسلم در قبول احادیث آنها باید می آوردند و نیاوردند و حاکم نیشابوری در واقع به عنوان استدراک و اینکه این روایات باید آنجا آورده می شد و آورده نشده استدراک می کند «المستدرک علی الصحیحین» را می نویسد خب کتاب معروفی است، ایشان کتابی داشته بعنوان «مناقب فاطمة الزهرا (س)» که متأسفانه این کتاب هم     الآن مفقود است ودر اختیار ما نیست، از اینها بگذرم بیاییم به قرون متأخرتر قرن 9 و اوائل قرن 10، حدود 910 و 911، وفات جلال الدین سیوطی عالم بسیار معروف اهل سنت هست و از آن پرتألیف ها هست مثل ابن ابی الدنیا که عرض کردم حدود صد تا کتاب داشته و سیوطی هم همینطور در ابواب مختلف دارای کتاب بوده در باره فاطمه (س) هم مسند از او نقل شده که به حمد الله موجود است الآن کتاب «مسند فاطمة الزهرا» سیوطی موجود است، و کتابی هم باز سیوطی داشته « الثغور الباسمة في فضائل السيدة فاطمه عليهاالسلام » این ظاهراً نباید موجود باشد و همینطور «مسند فاطمه» این موجود است، روایات متعددی را از طرق خودش بصورت مسند نقل کرده در باره فاطمه (س)، شخص دیگری است از علمای اهل سنت قلقشندی متوفای 1035 هجری، دیگر رسیدیم به قرن 11، کتابی دارد بعنوان «إتْحافُ السّائل بِما لِفاطمة مِنَ المَناقب و الفضائل» که خب این هم مجموعه روایات یک عالم سنی است در قرن 11 در باره فاطمه (س) عرض می کنم که کتاب دیگری است با عنوان «مناقب الزهرا المستخرج من الکتب صحاح» حالا این چون مال دوره های متأخرتری است بعداً ان شاء الله اشاره خواهم کرد، در قرن 11، باید برویم سراغ همان «بحار الأنوار و عوالم علوم و المعارف» که در آغاز برنامه اشاره ای به نام این دو کتاب داشتم الآن یک توضیح بیشتری را هم در باره این دو کتاب می دهم، کتاب «بحار الأنوار» علامه مجلسی همانطور که از عنوانش پیدا است، دریایی از روایات مربوط به اهل بیت در این کتاب جمع آوری شده در 110 جلد، علامه عمرش را با توجه به امکاناتی که در دوره صفویه، حکومت شیعی صفوی که خب مشخص است و قطعی است دولت صوفی یک دولت شیعی بود در صدد بست و گسترش تشیع بود، حالا البته ما معنایش این نیست که ما تمام رفتارهای پادشاه هان صفوی را تأیید می کنیم، اما از این جهت که اینها شیعه بودند و با راهنمایی برخی از بزرگان شیعه مثل علامه مجلسی مثل مرحوم شیخ بهائی، مثل محقق کرکی، اینها تلاش کردند کمی مهار بکنند و در آن مسیر اصیل فقاهت بیاورند شاهان صفوی را در حدی که در توانشان بود، علامه مجلسی از این فرصت حسن استفاده را کرد از امکانات دولت صفوی بهره برد برای جمع آوری مجموعه های پراکنده حدیثی در اقصی نقاط عالم اسلامی و اینها را سوار شتران می کردند کتب حدیثی را می آوردند در اصفهان که پایتخت دولت صفوی بود و علامه مجلسی کسانی در خدمت داشت، اینها کمک می کردند برای جمع آوری تدوین کتابت تبویب، ارزیابی این احادیث و خود علامه مجلسی می بینید که بحار را انصافاً وقتی که روایاتش را می بینید آنجایی که نیاز به توضیح و تبیین دارد بعنوان بیانٌ، باب من بیان، ذیل روایت به توضیح آن روایت از جهت مفهوم از جهت لغات امثال اینها این بزرگوار پرداخته و این مجموعه 110 جلدی که هم مشتمل هست بر روایات معارفی و بعضاً بقهی ، تفسیری، اخلاقی، اعتقادی، از معصومین (ع) در ابواب مختلفی به آن پرداخته همانطور که عرض کردم، مجلدات 15 به بعد مربوط به پیامبر هست، مجلدات 28 به بعد مربوط به امیرالمؤمنین (ع) هست، مجلدات 43 تا 52 مربوط به معصومین غیر از پیامبر و علی (ع) یعنی 43 از فاطمه (س) آغاز می شود سپس حسنین (ع) در جلد 44، و همینطور یک به یک ائمه می رود جلو تا جلد 50 که ابناء الرضا (ع) هست، امام جواد، امام هادی، امام عسکری، و جلد 51 و 52 هم مربوط به امام عصر (عج) است، و لذا اگر شما مثلاً مایل باشید روایات مربوط به حضرت زهرا را از نزدیک ببینید، جلد 43 بحار را اگر آشنا به زبان عربی  هستید می توانی باز کنید و یک به یک مطالعه کنید، که ترجمه هم شده، و اگر بخواهید روایات مربوط به امام عصر را مطالعه کنید، جلد 51 و 52 که آن هم باز ترجمه شده به عنوان مهدی موعود، آنجا را فکر می کنم مرحوم آقای علی دوانی ترجمه کرد آن دو جلد را و می توانید در آنجا روایات مربوط به امام عصر را ببینید و دیگر جلدهای بعدی هم به موضوعات دیگر می پردازد، همانطور که عرض شد شاگر علامه مجلسی مرحوم عبدالله بحرانی «عوالم العلوم و المعارف» را تدوین کرد، که البته این کتاب هنوز بخش هایی از آن فکر می کنم خطی است، حدس زده اند که چیزی حدود 100 جلد تقریباً بوده این کتاب و این کتاب را مرحوم آقای محمد باقر موحد ابطحی، این عالم بزرگوار فراهم کرد جمع آوری کرد، مجلداتی از آن را با تحقیق چاپ کرد از جمله آن مجلد مربوط به فاطمه زهرا (س) که استدراکاتی است بر روایات بحار، ایشان می خواسته روایاتی که بعضاً در بحار نیامده در این کتاب آنها را بیاورد، و لذا بعضی از روایاتی که در باره فاطمه (س) در کتاب شریف «عوالم العلوم» شما ملاحظه می کنید اینها ممکن است در کتاب بحار نباشد، ولذا می بینید این آثار یکی مکمل دیگری است،بنابر این ما تا اینجا تلاش کردیم که آثار کهن مربوط به حیات فاطمه و شخصی و منزل آن حضرت را تا حدود قرن 11 بپردازیم اگر عمری و توفیقی باشد ان شاء در برنامه بعد به تعدادی از آثار معاصر ان شاء الله خواهم پرداخت و توصیف این آثار که ان شاء الله مد نظر شما عزیزان قرار بگیرد و همه موفق بشویم که با مطالعه این آثار با حیات و شخصیت و منزلت فاطمه (س) بیشتر آشنا بشویم.

همه شما را به خدای متعال می سپارم

و السلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

                                                                                                                     


دانش افزایی فاطمی 13 - کتابشناسی فاطمی>

دانش افزایی فاطمی فاطمیه شبکه ولی عصر حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری