بسم الله الرحمن الرحيم

تاریخ : 3 بهمن 1399

عنوان برنامه: دانش افزایی فاطمی «آثار فاطمی»

استاد: حجت الاسلام والمسلمین دکتر جباری

استاد جباری:

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، الحمد لله رب العالمين، و صل الله علی سیدنا و نبینا محمد و اله الطاهرین

حضور شما بینندگان عزیز این برنامه عرض سلام و ادب و احترام دارم، با آرزوی توفیقات روز افزون الهی ان شاء الله که همه موفق و سربلند باشید، و همه ان شاء‌ الله مشمول عنایات خاص مولا و سرورمان امام عصر (عجل الله تعالی فرجه) باشید.

با توجه به این‌که در ایام متعلق به صدیقه کبری فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به سر می‌بریم، همان‌طور که در برنامه روز قبل هم ملاحظه فرمودید در این برنامه قصد آن را داریم که با آثاری که در ارتباط با حضرت زهرا (سلام الله علیها) تدوین شده بیش‌تر آشنا بشویم که ان شاء‌ الله زمینه مطالعات هر چه بیش‌تر درباره آن بزرگوار برای همه ما فراهم بشود.

هم خودمان این آثار را بیش‌تر بشناسیم و بشناسانیم کسانی که علاقمند به مطالعه در این زمینه هستند، بتوانیم با شناخت و مطالعه این آثار آن‌ها را راهنمایی کنیم. در برنامه دیروز تلاش کردیم که در یک سیر تاریخی آثار مدون درباره فاطمه (سلام الله علیها) را از قرن اول معرفی کنیم تا حدوداً به قرن 11 رسیدیم، البته ما گزیده‌ی را از این آثار را در حد وسع برنامه معرفی کردیم.

والا آثار درباره فاطمه زهرا (سلام الله علیها) متعدد است همچنان که در بین آثاری که معرفی شد می‌شود بسط کلام بدهیم و مباحث بیش‌تری را تقدیم کنیم ملاحظه فرمودید که هم شیعه و هم اهل‌سنت درباره فاطمه (سلام الله علیها) آثار خاصی را تدوین کردند مسندهای که مجموعه روایات درباره آن حضرت است یا آثاری که به بخشی از مسائل حیات آن حضرت پرداخته مثل مسئله ازدواج، مسئله شهادت، فضائل، کلامات، مناقب و امثال این‌ها.

چون رسیدیم به قرن 11 و 12 و اشاره‌ی به کتاب شریف «بحار الانوار» کردیم و کتاب «عوالم العلوم» کردیم، در این برنامه چون فرصت ما خیلی کوتاه است سعی می‌کنیم که بخشی از مهم‌ترین آثاری که در دوره معاصر تدوین شده با اهداف مختلف آن‌ها را به حضور شما عزیزان معرفی کنیم. منتها خوف این را دارم که فرصت‌مان تمام بشود این دو اثری که قصد دارم معرفی کنم لذا بر دیگر آثار مقدم می‌کنم.

در برنامه دیروز هم اشاره کردم که آثار مربوط به فاطمه (سلام الله علیها) بخش معظمش توسط عالمان شیعه و پیروان راستین آن حضرت تدوین شده، بخشی از آن توسط عالمان اهل‌سنت تدوین شده، که بعضی از آن‌ها را خدمت شما معرفی کردم.

 بخشی‌ از آثار حتی توسط دانشمندان غیر مسلمان و علاقمند به صدیقه کبری (سلام الله علیها) تدوین شده، از جمله این آثار که غیر مسلمانان درباره فاطمه (سلام الله علیها) تدوین کردند، اثری است با عنوان «الزهراء اولی الأدیبات» یک نویسنده «لبنانی» این اثر را تدوین کرده است. «میشل کِمِدیس» که اگر اسم ایشان را درست خوانده باشم و عنوان این اثر ترجمه‌اش است «برترین بانوی ادیب»، همان‌طور که از عنوانش پیداست در این اثر ضمن این‌که به ابعاد مختلف حیات فاطمه (سلام الله علیها) اشاره کرده است اما تکیه و تأکید کتاب بر بُعد ادیب بودن آن حضرت و سخنان و جملات و خطب فاخر آن بزرگوار است.

انصافاً کافی است که همه ما به «خطبه فدکیه» حضرت زهرا (سلام الله علیها) مراجعه‌ی داشته باشیم و این خطبه را مشحون از فرازهای بلند و جملات فاخر که در عین موجز بودن انبوه از معانی بلند را با خود حمل می‌کند و در محورهای مختلفی که آن حضرت در «خطبه فدکیه» به آن پرداختند در آن خطبه مشاهده می‌کنیم چنان‌که در خطبه‌های دیگر مثل خطبه‌ی که آن حضرت در منزل جملاتی دارند خطاب به زنانی که از «مهاجر» و «انصار» برای عیادت آن حضرت آمدند و به گونه‌ی شده که کسانی برای «خطبه فدکیه» حضرت زهرا (سلام الله علیها) اقدام به نوشتن شرح کردند، خطبه فاطمه (سلام الله علیها) را شرح کردند.

افزون بر این ابعاد که این نویسنده «لبنانی» در این کتاب به آن پرداخته آن حضرت را در مقدمه کتاب با عنوان «صدیقه و قدیسه» یاد می‌کند و هدف از نوشتن این کتاب را هم بیان فضائلی می‌داند که دیگران سعی در اخفاء این فضائل دارند. این نویسنده «مسیحی لبنانی» فاطمه (سلام الله علیها) را به عنوان یک الگو معرفی می‌کند که خیلی عجیب است.

البته در واقع عجیب نیست اما این‌که یک غیر مسلمان یک «عالم مسیحی» آن‌چنان جامعیت و جذابیتی در رفتار و شخصیت فاطمه دیده که آن حضرت را به عنوان یک الگو برای همه زنان معرفی می‌کند و در بخشی از کتاب از زبان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فاطمه را توصیف می‌کند فاطمه را با جناب مریم مقدس (سلام الله علیها) مقایسه می‌کند.

مقام فاطمه نزد مسلمانان را بررسی می‌کند عصمت فاطمه را بررسی می‌کند و تأکید می‌کند کرامات فاطمه، دعاهای رسیده از فاطمه (سلام الله علیها) و شرح این دعاها، ‌بحث عبادت فاطمه و جهاد و زُهد فاطمه، مصائب آن حضرت و آخرش هم یک قصیده 42 بیتی را در وصف فاطمه می‌سراید که در این کتاب حدوداً 200 صفحه‌ی آمده.

در سال 2016 این کتاب با همکاری «رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی» در «لبنان» چاپ شده است. این یک کتاب است که از یک شخصیت غیر مسلمان و «مسیحی» درباره حضرت فاطمه (سلام الله علیها) تدوین شده است.

 کتاب دیگری که بسیار معروف است از «سلیمان کتّانی» که شاید شما عزیزان هم با این کتاب آشنا باشید، اسم کتاب «فاطمةُ الزهرا وترٌ فی غِمد» که با عنوان «فاطمه زهرا،‌ زهی در نیام»، ترجمه شده آقای «جعفر طباطبائی» ترجمه کرده و «نشر طوس» این کتاب را چاپ کرده.

نویسنده کتاب «سلیمان کتّانی» نویسنده «مسیحی لبنانی» نام آشنای است، آثار متعددی را با وجود «مسیحی» بودن، هم درباره رسول خدا (صلی الله علیه وآله) تدوین کرده «محمد شاطی وسحاب» زندگی پیامبر اسلام حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) را ایشان تدوین کرده، همین‌طور درباره امیر المؤمنین (سلام الله علیه) درباره امام حسن، درباره امام حسین، درباره امام سجاد، درباره امام صادق، امام کاظم تدوین کرده.

به هر حال نشان می‌دهد که یک شخصیت «مسیحی»اما دلباخته اهل‌بیت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بوده؛ و آن‌چه که الان مورد بحث ماست کتاب «فاطمة الزهرا وترٌ فی غِمد» یا همان «زهی در نیام» است که این کتاب حائز رتبه و جایزه شده و «مجمع جهانی اهل‌بیت» هم اقدام به چاپ این کتاب کرده است.

 در این کتاب، ابعادی همچون محیط زندگی و پرورش حضرت زهرا (سلام الله علیها) و مادر گرامی آن حضرت، حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، بعثت رسول خدا، ازدواج فاطمه در خانه پیامبر، فاطمه در خانه علی (علیه السلام)، مسئله «سقیفه» و مادر شدن فاطمه و فرزندان او بخصوص حسنین را مورد اشاره قرار می‌دهد.

مسئله ارث فاطمه که از مسائل مورد منازعه پس از رحلت رسول خدا بین خلیفه اول و فاطمه (سلام الله علیها) بود و مسئله شهادت این بزرگوار؛ این کتاب، کتاب با اهمیتی است و جناب «امام موسی صدر» مقدمه‌ی بر این کتاب تدوین کرده است.

 این دو کتاب را خواستم در آغاز برنامه اشاره داشته باشم برای این‌که بدانیم درباره شخصیت فاطمه (سلام الله علیها) حتی غیر مسلمانان هم اهتمام داشتند و آثاری را تدوین کردند.

تا این قسمت را مورد بحث قرار دادیم، یعنی غیر مسلمانان خوب است بپردازیم به آثاری که غیر شیعیان درباره فاطمه (سلام الله علیها) تدوین کردند یا مسلمان‌های غیر شیعی یعنی اهل‌سنت درباره آن حضرت آثاری را تدوین کردند به عنوان نمونه کتابی است به عنوان «مقامات حضرت فاطمه در کتاب و سنت»، این کتاب ترجمه‌اش از اصل کتاب «مقامات فاطمة الزهراء فی الکتاب والسنة» بحث‌های بوده که جناب استاد «محمد سند بحرانی» این بحث‌ها را داشتند.

آقای «سید محمد علی الحلو» با بهره‌گیری از مباحث ایشان این کتاب را تدوین کرده و جناب آقای «احمد خوانساری» هم این کتاب را به عنوان «مقامات حضرت فاطمه در کتاب و سنت» ترجمه کرده است.

 اثر دیگری که از اهل‌ سنت است و درباره فاطمه (سلام الله علیها) تدوین شده کتابی است با عنوان «فاطمه نگین جهان و جنان» از آقای «محمدرضا رمزی اوحدی» که در این کتاب بیش از 150 اثر از راویان و نویسندگان اهل‌سنت را مورد بررسی قرار داده از آن‌ها استفاده کرده در فصل اول این کتاب با بهره‌گیری از تفاسیر قدیمی اهل‌سنت بیش از 100 آیه قرآن را که درباره فاطمه (سلام الله علیها) است یا فاطمه (سلام الله علیها) مصداق اتمّ آن آیات است را معرفی کرده.

در فصل دوم زندگی فاطمه (سلام الله علیها) و حوادث پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را با استفاده از منابع دسته اول اهل‌سنت پرداخته. در فصل سوم به این پرسش پاسخ داده شده که چرا امیر المؤمنین و به تعبیر سید مظلومان (سلام الله علیه) هنگام حمله به خانه‌اش سکوت اختیار کرد؟ سکوت اختیار کرد به این معنا آن حرکتی که توقع می‌رفت حضرت شمشیر بکشد و با مهاجمین در یک حرکت جنگی و خونینی برخورد بکند این کار را نکرد.

شبهه‌ی که همیشه مطرح می‌شود به این شبهه پرداخته شده و همین‌طور در این کتاب مجموع آیات قرآن مورد توجه قرار گرفته و تمامی آیاتی که بر طبق روایات تفسیری در شأن و منزلت فاطمه (سلام الله علیها) نازل شده و همین‌طور تعابیری که در مورد مناقب فاطمه در قرآن وارد شده در این کتاب گردآوری شده و تلاش کرده که دیدگاه اهل‌سنت را در مورد مقام و منزلت معنوی حضرت زهرا (سلام الله علیها) انعکاس بدهد.

همچنین اشاره به مسئله غصب «فدک» و جریان ازدواج آن حضرت با امیر المؤمنین و شهادت فاطمه (سلام الله علیها) محورهای است که در کتاب «فاطمه نگین جهان و جنان از منظر اهل‌سنت» به این محورها پرداخته شده.

 کتاب دیگری را معرفی می‌کنم و از این بحث خارج می‌شوم کتابی است با عنوان «شخصیت حضرت زهرا در قرآن از منظر تفاسیر اهل‌سنت» جناب آقای «محمدیعقوب بشوی» این کتاب را تألیف کرده و بوستان کتاب که از ناشرهای معروف «قم» است این کتاب را چاپ کرده.

در این کتاب همان‌طور که از عنوانش پیدا است با مراجعه به تفاسیر مختلف اهل‌سنت تلاش شده که شخصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) ترسیم بشود، مؤلف در این کتاب آیات نازل به حضرت زهرا (سلام الله علیها) را در 4 بخش «اسباب نزول، شأن نزول، جلب یا تطبیق و بطن» بررسی می‌کند در 135 آیه از 49 سوره قرآن مفسران اهل‌سنت در تفاسیرشان درباره حضرت زهرا سخن گفتند و تطبیق کردند و از این‌گونه بحث‌ها.

از این قسمت هم عبور می‌کنم پس بخش دوم عرائضم در این برنامه آثاری بود که نویسندگان مسلمان غیر شیعی درباره صدیقه کبری فاطمه زهرا (سلام الله علیها) تدوین کردند.

 از این قسمت هم بگذریم بخش سوم آثاری که امروز خدمت شما عزیزان معرفی می‌کنم آثاری است که جنبه دانشنامه‌ی دارد، چنان‌که دیروز هم در دسته‌بندی کلی آثار مربوط به حضرت زهرا (سلام الله علیها) اشاره کردم برخی از این آثار آن‌های هستند که به صورت موسوعه و دانشنامه تهیه شدند.

یکی از این آثار کتاب «دانشنامه فاطمی» است، این کتاب حاصل کار جمعی تعداد زیادی از محققان است عرض کردم چون بنده در متن کار تدوین این دانشنامه همکاری کوچکی با دوستان داشتیم، در شناسائی مؤلفان تلاش می‌شد بهترین و متخصص‌ترین مؤلفان و صاحبان تخصص در عرصه‌های مختلف تاریخی، حدیثی، فقهی و معارفی شناسایی بشوند و مدخل‌های این دانشنامه به آن‌ها سپرده بشود حدود 117 مدخل در این دانشنامه 6 جلدی در دو بخش عمده مورد بحث قرار گرفته.

یک بخش تبیین زندگانی، سیره و تعالیم حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان الگوی عینی یک زن مسلمان است، و بخش دوم هم تحلیل علمی و نظری مباحث مربوط به حرمت و حقوق زن و هویت منزلت نهاد خانواده با استفاده از منابع اندیشه دینی در شیعه و در اسلام و همین‌طور توجه به آراء و اندیشه‌های جدیدی که در این‌باره وجود دارد، نیازهای معاصری که در ارتباط با مسئله زنان مطرح است مباحث و سوالاتی که مطرح است تلاش شده که در این کتاب به آن بحث‌ها پرداخته بشود.

همان‌طور که عرض کردم تلاش بر این بوده که مباحث به صورت تحلیلی مستند با مراجعه به کهن‌ترین منابع شیعه و اهل‌سنت فراهم بشود تبیین جامع و علمی تاریخ زندگانی آن حضرت صورت گرفته مدخل‌های متعددی مثلاً فرض بفرمایید که مدخل آن حضرت یک مدخل است شهادت حضرت یک مدخل است. بحث سیره فاطمه (سلام الله علیها)درابعاد مختلف، سیره همسرداری، سیره فرزندداری و تربیت فرزند، سیره عبادی و معنوی فاطمه، سیره اجتماعی فاطمه، سیره اخلاقی فاطمه که توفیقی شد این حقیر در این‌باره قلمی زدم و راجع به سیره اخلاقی آن حضرت مقاله‌ی در این دانشنامه وجود دارد، در واقع بسط آن مقاله که در این دانشنامه منتشر شد به کتابی با عنوان «سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها)» که در ادامه ان شاء الله کمی بیشتر آن کتاب را معرفی می‌کنم.

همین‌طور تلاش بر این بوده که به شبهات مربوط به حیات فاطمه (سلام الله علیها) پاسخ داده بشود، اجمالاً «دانشنامه فاطمی» که توسط «پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی» که زیر نظر جناب استاد «صادقی رشاد» است، اقدام به تدوین این دانشنامه کرد و به زیور طبع آراسته شد.

 البته مستحضر هستید این پژوهشگاه سال‌ها قبل به «دانشنامه امام علی» اقدام کرد، و آن هم کار بسیار ارزشمندی است که توسط همین پژوهشگاه منتشر شد و در گام بعدی «دانشنامه فاطمی» تقریباً 10 سال طول کشید تا مقالات این دانشنامه آماده بشود.

کتاب دیگری که باز جنبه موسوعه‌ی و دانشنامه‌ی دارد توسط مرحوم «اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی» در 25 جلد تدوین شد، بنده با این بزرگوار آشنای داشتم خدمت‌شان بعضاً رسیدم و حاصل زحمات سالیان دراز و کار فردی، مستحضر هستید کار دانشنامه‌ی معمولاً توسط یک لجنه و گروه علمی صورت می‌گیرد مثل همان چیزی که درباره «دانشنامه فاطمی» عرض کردم.

در «دانشنامه فاطمی» علاوه بر این‌که مدخل‌ها توسط مؤلفان تدوین می‌شد در چند شورای علمی بسته به تخصص‌ها و محورها و آن‌جا ارزیابی و بحث می‌شد، بعد از این به شورای علمی نهائی در دانشنامه می‌رفت و آن‌جا کار نهائی درباره‌اش صورت می‌گرفت که در مقدمه «دانشنامه فاطمی» اسامی اعضای شورای علمی و گروه‌ها آمده است.

اما کار مرحوم «اسماعیل انصاری زنجانی»، «الموسوعةُ الکبری عن فاطمه الزهرا سلام الله علیها» در 25 جلد است، می‌توان گفت ایشان عمرش را بر سر این کتاب گذاشت و علاقه زیادی به صدیقه کبری فاطمه زهرا (سلام الله علیها) داشت. یک وقتی ما خدمت‌شان در منزل‌شان رفتیم یک کتابخانه تخصصی مربوط به حضرت زهرا (سلام الله علیها) ایشان فراهم کره بود؛ یعنی کمتر اثری بود که درباره فاطمه از شیعه و اهل‌سنت وجود داشته باشد و در کتابخانه ایشان نباشد.

کتابخانه ارزشمندی را فراهم کرده بود و این کتاب را از منابع متعدد تدوین کرد در این کتاب نقلیات آثار متعدد درباره فاطمه (سلام الله علیها) جمع آوری شده است. «دانشنامه فاطمی» یک مقدار حالت تحلیلی دارد کتاب «الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهرا» حالت جمع آوری دارد؛ یعنی ایشان درواقع پرونده علمی فراهم کرده در یک جا مجموعه نقلیات و گزارش‌های که درباره فاطمه (سلام الله علیها) وجود دارد ایشان در این اثر این‌ها را جمع کرده و اقدام قابل ارزشمند و تقدیری را در این‌باره صورت داده است.

از این قسمت هم بگذرم و این دو اثر را به عنوان آثار دانشنامه‌ی و موسوعه‌ی معرفی کردم به یک بخش دیگر می‌پردازم، آن بخش هم این است که برخی از مؤلفان تلاش کردند که مجموعه سخنان فاطمه (سلام الله علیها) را در یک جا جمع آوری کنند اگر شما عزیزان راغب باشید که در یک کتاب مجموعه سخنان آن حضرت را داشته باشید طبیعتاً خواسته بسیار مقدس و مطلوب و بجا و معقول و منطقی است و طبیعتاً باید این خواسته اجابت شده باشد.

دوستان پژوهشگر در «پژوهشگاه باقر العلوم علیه السلام» که این پژوهشگاه در «قم» است، و معمولاً بخشی از کارهای که محققین این پژوهشگاه انجام می‌دهند همین کار است یعنی موسوعه کلمات معصومان (علیهم السلام) را در یک جلد جمع آوری کردند، این کار را راجع به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) انجام دادند، و راجع به امام حسین و امام حسن (سلام الله علیهما) انجام دادند و به همین ترتیب.

درباره فاطمه «موسوعَةُ کلمات الصدیقة الطاهرة فاطمة الزهرا سلام الله علیها» اصل «عربی» این کتاب است که با عنوان «فرهنگ جامع سخنان حضرت فاطمه علیها السلام» ترجمه شده، و گروه حدیث این پژوهشکده این کار را انجام دادند و به فارسی ترجمه کردند و در 1 جلد در اختیار است. بنابراین از این اثر می‌توانید برای دسترسی به مجموعه کلمات فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و سخنان آن حضرت استفاده کنید.

کتاب دیگری با همین هدف است مرحوم جناب آقای «محمد دشتی» با نام این بزرگوار شاید آشنا باشید با عنوان کسی که می‌توان گفت عمرش را در خدمت امیر المؤمنین (سلام الله علیه) و «نهج‌البلاغه» به سر برد و یک توفیق بزرگی است، کسی این‌چنین بتواند تلاش و مجاهدت علمی داشته باشد در مورد «نهج‌البلاغه» تحقیق‌های خوبی ایشان انجام داد، ترجمه «نهج‌البلاغه» را انجام داد و فهرست‌های «نهج‌البلاغه» در ابعاد مختلف را فراهم کرد.

به همین ترتیب درباره حضرت فاطمه (سلام الله  علیها) کتابی با عنوان «نهج‌ الحیاة موسوعةُ کلماتِ الزهراء سلام الله علیها» که ترجمه‌اش با عنوان «فرهنگ سخنان حضرت فاطمه سلام الله علیها» است و به این شکل انجام شده «مؤسسه تحقیقاتی امیر المؤمنین سلام الله علیه» این کتاب را منتشر کرده 313 روایت از آن حضرت را در این کتاب می‌توانید مشاهده کنید. کتاب «نهج الحیاة» از مرحوم «محمد دشتی» همانطور که عرض شد با عنوان «فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (سلام الله علیها)» این کتاب ترجمه شده این هم بخشی از عرائض بود.

در برنامه دیروز ما بخشی از مسندهای مربوط به حضرت زهرا (سلام الله علیها) را معرفی کردیم، و تعریف واژه مسند را هم ارائه کردیم و عرض کردم مسند در اصطلاح «علم الحدیث» آن دسته از آثار حدیثی است که در آن‌جا مجموعه‌ی از روایات از یا درباره یک شخصیت اسلامی اعم از این‌که از صحابه پیامبر باشد یا «تابعین» و یا «تابعینِ تابعین» باشد و شخصیت‌های دیگر؛ شخصیت‌های که مطرح بودند و روایات یا گزارش‌های مثل شخصیت‌های معصومین یا صحابه پیامبر از آن‌ها نقل شده یا درباره‌شان نقل یا تدوین شده. درباره حضرت زهرا مسندهای متعددی در قرون کهن وجود داشته که اشاره کردیم.دردوره معاصر هم کسانی به تدوین مسند درباره فاطمه (سلام الله علیها) اقدام کردند، که چند اثر در این ارتباط وجود دارد که ان شاء الله در بخش بعدی برنامه تقدیم حضور شما عزیزان خواهد شد.

«میان‌برنامه»

استاد جباری:

در بخش قبلی برنامه وعده دادم مسندهای که در ارتباط با حضرت زهرا (سلام الله علیها) در دوره معاصر تدوین شده را تقدیم حضور شما عزیزان بکنم دو سه تا اثر را در این‌باره معرفی می‌کنم مرحوم آقای «عزیز الله عطاردی» که شخصیت بزرگوار علمی معاصر بود که تلاش خیلی خوبی در جمع آوری مسندهای معصومان (علیهم السلام) کرد.

مسندهای متعددی مربوط به ائمه (علیهم السلام) ایشان فراهم کرد و از جمله آن‌ها «مسند فاطمة الزهرا سلام الله علیها» از جناب «عزیز الله عطاردی» است. همان‌طور که عرض کردم مسند، مجموعه روایات از یا درباره فاطمه (سلام الله علیها) است که ایشان در ابوابی روایات را دسته‌بندی و نقل کرده است.

شخصیت دیگر جناب آقای «حسن شیخ الاسلامی» است که ایشان هم اقدام به نوشتن مسند فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در یک جلد کرده که آن‌جا هم به جمع آوری روایات درباره فاطمه (سلام الله علیها) یا از فاطمه (سلام الله علیها) پرداخته شده و کتاب سوم هم «مسند فاطمه» از آقای «مهدی جعفری»‌ است این‌ها دو سه اثر به عنوان مسند بودند که در دوره معاصر تدوین شده جدای از مسندهای که در قرون کهن تدوین شده بود در روز گذشته اشاراتی به آن‌ها داشتم.

در بخش باقیمانده از برنامه اشاره‌ی می‌کنم به برخی از آثار که به بُعد خاصی از حیات فاطمه (سلام الله علیها) پرداختند، به طور مثال یکی از مسائل مهم درباره فاطمه (سلام الله علیها) مسئله «فدک» است.

مسئله حزن انگیز «فدک» که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به امر الهی در سال 7 بعد از این‌که سرزمین یا دهکده «فدک» بعد از «غزوه خیبر» اهالی «فدک» با رسول خدا اقدام به انعقاد قرارداد صلح کردند، وقتی که صلح منعقد شد طبیعتاً‌ از نظر حکم قرآنی که در سوره مبارکه حشر به آن اشاره شده حکم «فیء» پیدا می‌کند چون سرزمین «فدک» با جنگ فتح نشد، بلکه با صلح به دست رسول خدا رسید، حکم «فیئ» پیدا می‌کند.

«فیء» یعنی اراضی که نه به جنگ بلکه به صلح از دیگران به دست پیامبر می‌رسد و بخشی از انفال است که این بحث خاص فقهی، تفسیری قرآنی خودش را دارد تردیدی نیست مسئله «فیء» حکمش این است این سرزمین در اختیار پیامبر بود.

قراردادی بسته شد که 50 درصد محصول را در سال به پیامبر بدهند 50 درصد را «یهودیان فدک» خودشان استفاده کنند، بعد از بازگشت پیامبر از «غزوه خیبر» و «فدک» آیه شریفه 26 سوره مبارکه اسراء نازل شد:

«وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا»

و حق نزديکان را بپرداز، و (همچنين حق) مستمند و وامانده در راه را! و هرگز اسراف و تبذير مکن

سوره اسراء (17): آیه 26

با نزول این آیه رسول خدا از جانب خداوند متعال مأمور شد که «فدک» را واگذار به «ذَا الْقُرْبَى»؛ کند. که این‌جا خداوند متعال از طریق جبرئیل فرمود مراد فاطمه است «فدک» را به فاطمه بده خداوند خواست به نحوی از صدیقه کبریٰ (سلام الله علیها) قدرشناسی بکند، شاید به پاس زحماتی که مادر گرامی آن حضرت، حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و اموالی که در راه اسلام صرف کرده بود، «فدک»‌ به فاطمه داده شد.

در طول حیات پیامبر در دست فاطمه بود محصولش هر سال به «مدینه» می‌رسید، و فاطمه بین فقراء و مستمندان توزیع می‌کرد و در جای خودش مصرف می‌کرد و بعد از رحلت پیامبر متأسفانه «فدک» از فاطمه غصب شد و «خطبه فدکیه» به همین مناسبت ایراد شد حدود 10 روز بعد از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله)!

آثار خاصی درباره مسئله «فدک» تدوین شده چنان‌که درباره «خطبه فدک» شرحی کسانی نوشتند «خطبه فدکیه» را شرح کردند مثل مرحوم «سید عزالدین زنجانی»، مرحوم آیت‌الله «مصباح» و دیگران «خطبه فدکیه» را شرح کردند که می‌توانید به «شروح خطبه فدکیه» مراجعه بکنید؛ اما از بُعد تاریخی درباره «فدک» جدای از این‌که مسئله «فدک» در کتب تاریخی بحث شده کتاب خاصی درباره «فدک» در عرصه تاریخ تدوین شده.

مرحوم شهید «سید محمدباقر صدر» این شهید والا مقام که به دست «صدام» جنایتکار ظاهراً در اوائل پیروزی انقلاب اسلامی سال 59 به شهادت رسید، ایشان کتابی دارد با عنوان «فدک فی التاریخ» که با عنوان «فدک در تاریخ»‌ این کتاب توسط «محمود عابدی» ترجمه شده، همان‌طوری که از عنوانش پیدا است در این کتاب به سیر تاریخی «فدک» اشاره شده که من اجمالی اشاره کردم.

مسئله «فدک» در دوره پیامبر، در دوره خلفاء و اعصار بعد مورد اشاره قرار گرفته؛ چون «فدک» یک فراز نشیبی داشته که خودش یک بحث مفصلی است وقتی که خلیفه اول ابوبکر اقدام به غصب «فدک» کرد، در اعصار بعد گاهی «فدک» به اولاد فاطمه به «علویان» و «فاطمیون» باز گردانده شده گاهی تصرف شده به همین ترتیب که یک بحث مفصل تاریخی دارد.«فدک» در فراز و نشیب و در دست‌ها می‌چرخیده.

 آقای «محمدباقر انصاری» و «سید حسین رجائی» مشترکاً کتابی به عنوان «اسرار فدک» را تدوین کردند که «انتشارات دلیل ما» این کتاب را چاپ کرده همین دو کتاب «صدای فاطمی فدک» را منتشر کردند. دو سه کتاب به عنوان آثاری که در ارتباط «فدک» شما می‌توانید عزیزان مطالعه کنید.

در این قسمت به آثاری که هم بُعد تاریخی و هم بُعد سیره‌ی درباره فاطمه (سلام الله علیها) دارد می‌پردازیم. یکی از آثاری که به بُعد هم تاریخ، فضائل، مناقب و سیره فاطمه (سلام الله علیها) پرداخته کتاب ارزشمندی است از آیت‌الله «جوادی آملی» از متفکرین و دانشمندان بزرگوار و بزرگ معاصر که خدا ان شاء‌ الله عمر با برکت ایشان را طولانی قرار بدهد و امت اسلامی هم‌چنان بهرمند از برکات علمی و وجودی ایشان باشند آثار متعددی توسط ایشان تدوین شده.

یکی از آثار کتابی است با عنوان «فاطمه اسوه بشر» در این کتاب ایشان بعد از یک بحث مقدماتی و کلیاتی که به بحث گستره شناخت اهل‌بیت (علیهم السلام) و اهل‌بیت به عنوان بهترین الگوی هدایت به عنوان آیینه تمام نمای اهل‌بیت به فاطمه (سلام الله علیها) ایشان اشاره می‌کند که آیینه تمام نمای اهل‌بیت (علیهم السلام) بوده و به عنوان الگوی فرا جنسیتی برای همه بشر فاطمه مطرح است نه فقط الگو برای زنان این الگو فراتر از زمان و مکان است.

در بخش دوم کتاب به بررسی فضائل و مناقب اهل‌بیت (علیهم السلام) و حضرت زهرا می‌پردازد و در بخش سوم «فاطمه در آیینه قرآن» مورد توجه قرار می‌گیرد که به روایت، آیات و سوره‌های از قرآن همچون آیه تطهیر، آیه مودت، سوره کوثر، سوره قدر، سوره دهر این‌ها که در شأن فاطمه (سلام الله علیها) است به این‌ها پرداخته شده.

در بخش چهارم به تبیین سیره فاطمه (سلام الله علیها) در ابعاد علمی، معرفتی، تربیتی، آیین همسرداری و سیره اجتماعی و سیاسی آن حضرت پرداخته می‌شود. در بخش پنجم جناب استاد «جوادی آملی» در کتاب «فاطمه اسوه بشر» به 7 پرسش و پاسخ درباره حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌پردازد، پرسش‌های این‌چنینی که حتماً شاید مورد سوال شما عزیزان هم باشد.

این‌که چرا فاطمه (سلام الله علیها) با این همه مقامات و فضائل با عنوان پیامبر، برگزیده نشد؟ این سوالی است که ممکن است در ذهن باشد. یا چرا در بین 124 هزار پیامبر و 14 معصوم فقط یک زن وجود دارد که یک چنین جایگاه رفیعی دارد؟ یا این سوال که چگونه ممکن است حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پیش از آفرینش امتحان شود؟

همه شما عزیزان ان شاء الله موفق هستید روزهای یکشنبه حضرت زهرا و امیر المؤمنین قرائت می‌کنید که در کتاب «مفاتیح» هم مرحوم «شیخ عباس قمی» آورده است در آن زیارت خطاب به حضرت می‌گوییم:

«السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَكِ الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَك‏»

ای امتحان شده‌ی که خداوند متعال تو را قبل از این‌که خلقت بکند تو را مورد امتحان قرار داد.

«فَوَجَدَكِ لِمَا امْتَحَنَكِ صَابِرَة»

و تو را اهل صبر و موفق در امتحان یافت.

المزار الكبير (لابن المشهدي)؛ نویسنده: ابن مشهدى، محمد بن جعفر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، محقق/ مصحح: قيومى اصفهانى، ص7، زيارة أخرى لها عليها السّلام

این سوال است یعنی چه که فاطمه (سلام الله علیها) قبل از خلقتش مورد امتحان خداوند قرار گرفته؟

در این‌جا ایشان پاسخ به این سوال پرداخته است. سوالاتی است که در انتهای کتاب «فاطمه اسوه بشر» توسط استاد آیت‌الله «جوادی آملی» مورد توجه قرار گرفته است.

 اشاره‌ی می‌کنم به همان کتابی که نام برده شد کتاب «سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) که توفیقی بود این حقیر ابتدا در قالب مقاله‌ی برای «دانشنامه فاطمی» تدوین کردم.

بعد با تأکید بعضی از دوستان بسط کلام داده شد و استدراکاتی بر آن وارد شد و تبدیل به کتابی شد که «نشر معارف» حدود 9 سال قبل این کتاب را منتشر کرد و تا الان شاید 9 یا 10 چاپ این کتاب خورده، کتابی است در حجم نه خیلی زیاد حدود 170- 180 صفحه تقریباً حجم این کتاب است؛ لذا شما با مطالعه این کتاب در یک حجم نه خیلی زیاد که وقت زیادی از شما بگیرد، با فضای زندگی فاطمه و سیره فاطمه (سلام الله علیها) آشنا می‌شوید.

همان‌طوری که از عنوان کتاب پیداست، این کتاب «سیره اخلاقی و سبک زندگی» است. می‌دانید آثاری که درباره حضرت زهرا (سلام الله علیها) تدوین می‌شود، بعضاً هم بر تاریخ هم فضائل، هم کمالات، هم کرامات، هم مناقب را مشتمل است و همین‌طور سیره! در این کتاب تلاش شد فقط به سیره پرداخته شود؛ یعنی رفتارهای فاطمه در عرصه زندگی فردی مثلاً خوراک فاطمه، پوشاک فاطمه (سلام الله علیها) مسئله استراحت فاطمه و مسئله زینت و بهداشت و ... چیزهای که به امور فردی مربوط می‌شود.

همین‌طور به امور معنوی و عبادی پرداخته شده، رابطه فاطمه با خداوند متعال که در این‌باره روایاتی مورد بحث قرار گرفته، همین‌طور به سیره خانوادگی فاطمه، نوع رفتار فاطمه با خویشان، با همسر، با فرزندان، با پدر، با مادر، با خویشانی مثل مادر شوهر فاطمه (سلام الله علیها)،«فاطمه بنت اسد» و عموها، پسر عموها امثال «عباس» و امثال این‌ها پرداخته شده.

هر چه گزارش در این ارتباط یافت شد، در سیره خانوادگی حضرت بحث شده و همین‌طور سیره اجتماعی حضرت زهرا (سلام الله علیها) و بالخصوص بُعد سیاسی که بروزش بعد از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بود. در این کتاب همان‌طور که عرض شد تلاش شده که روایات سیره از منابع شیعه و اهل‌سنت آورده شود.

ما هیچ تعصبی فقط روی روایات منابع شیعی نداشتیم که از منابع شیعه نقل بکنیم، برخلاف رفتاری که متأسفانه برخی از «وهابیون» یا عالمان متعصب غیر شیعی دارند، ما حتی در این کتاب از «صحیح بخاری»، «صحیح مسلم»، «مسند فاطمه سیوطی» و بسیاری از آثار تاریخی و حدیثی اهل‌سنت استفاده کردیم.

چون معتقد هستیم که چنین نیست هر چه که در منابع اهل‌سنت نقل شده، ضعیف یا غیر قابل قبول است نه این‌ها را عرضه بر مبانی مکتب اهل‌بیت می‌کنیم هر آن‌چه که قابل تأیید باشد می‌پذیریم، در متن کتاب، تحلیل و بیان اصول سیره آمده و در پاورقی متن کامل مستندات و روایات آمده؛ لذا شما در این کتاب به متن کامل مستندات و روایات می‌توانید دسترسی داشته باشید.

چون در برخی از آثار تقطیع صورت می‌گیرد فقط به آن بخش مورد نیاز از روایت پرداخته می‌شود، بقیه قسمت‌‌ها نقطه‌چین گذاشته می‌شود اما از باب این‌که گاهی محققین و پژوهشگران، عالمان، اساتید می‌خواهند متن کامل روایت را در اختیار داشته باشند و مورد توجه قرار بدهند، لذا متن کامل روایت از کهن‌‌ترین مصادر، نه این‌که مصادر متأخر از کهن‌ترین و اصلی‌ترین مصدرها آن‌جا آمده و معرفی شده است.

این کتابی است که ان شاء الله مورد مطالعه شما قرار بگیرد و بتوانیم همه با سیره و سبک زندگی فاطمه (سلام الله علیها) که امروزه خیلی مورد نیاز همه ما است بتوانیم بیش‌تر آشنا بشویم قبل از این‌که کتاب‌های دیگری را در فرصت باقیمانده برنامه درباره اخلاق فاطمه عرض بکنم این کتاب را بد نیست اشاره بکنم راجع به شبهات مربوط به حضرت زهرا (سلام الله علیها)، همان‌طور که عرض شد در کتاب «فاطمه اسوه بشر» اثر استاد آیت‌الله «جوادی آملی» به 7 شبهه پرداخته شده بود.

در کتابی با عنوان «شبهات فاطمیه» آقای «سید مجتبی عصیری» ایشان به پاسخ 20 شبهه پرداختند، و همین‌طور 27 سند آوردند در ارتباط با ظلم‌ها و مصائبی که بر فاطمه (سلام الله علیها) تحمیل شد. این کتاب توسط «انتشارات طوبی محبت» چاپ شده و می‌توانید در این کتاب با این شبهات آشنا بشوید و پاسخ شبهات را مطالعه کنید.

در فرصت باقی مانده به چند کتاب دیگر هم اشاره می‌کنم: کتابی است به عنوان «اخلاق حضرت فاطمه سلام الله علیها» آقای «محمد مهدی تاج لنگرودی» این کتاب را تدوین کرده و از عنوانش همان‌طور که پیداست تلاش شده که همان سیره اخلاقی حضرت زهرا مورد بحث قرار بگیرد، می‌توانید از این کتاب هم در این محور استفاده کنید.

 کتاب معروفی درباره حضرت زهرا (سلام الله علیها) از آقای «احمد رحمانی همدانی» است، که اصل کتاب «فاطمةُ الزهراء بهجةُ قلبٍ المصطفی»، ترجمه کتاب تحت عنوان «حضرت زهرا (سلام الله علیها) شادمانی دل پیامبر» چاپ شده، ترجمه کتاب توسط آقای «حسن افتخارزاده سبزواری» انجام شده و «نشر بدر» هم این کتاب را چاپ کرده. کتاب معروفی است و مورد مراجعه است انصافاً کار ارزشمندی را این مؤلف در این کتاب انجام داده است.

مؤلف دیگری مرحوم آیت‌الله «سید محمدکاظم قزوینی» شخصیت بزرگواری بوده آثار متعددی را در خصوص ائمه (علیهم السلام) تألیف کرده کتابی از ایشان درباره حضرت زهرا با عنوان «فاطمةُ الزهراء من المهد الی الحد» است «فاطمه زهرا از گهواره تا هنگام رحلت» این کتاب با «عنوان فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت» ترجمه شده و آقای «علی کرمی» این کتاب را ترجمه کرده و مشخصه و سیر زندگانی و تاریخ حیات آن حضرت را در این کتاب این عالم بزرگوار شیعی به آن پرداخته «نشر مرتضی» هم این کتاب را چاپ کرده.

مرحوم «سید عبدالرزاق موسوی مُقرّم» با نام این بزرگوار حتماً آشنا هستید، ایشان را با مقتلش حتماً می‌شناسید مرحوم «سید عبدالرزاق موسوی مقرّم» مشهورترین اثرش «مقتل الحسین» است، که درباره ابا عبدالله (سلام الله علیه) و حادثه «کربلا» این کتاب را تدوین کرد خیلی مشهور و مورد استناد است و درباره دیگر شخصیت‌های منسوب به ابا عبدالله مثل حضرت «علی اکبر»، حضرت «عباس» و امثال این‌ها ایشان کتاب دارد.

درباره حضرت زهرا (سلام الله علیها) هم به عنوان «فاطمة الزهرا صدیقةُ الشهیدة» کتابی دارد که«دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین» این کتاب را چاپ کردند. و از این کتاب هم می‌توانید استفاده بکنید. یکی از مؤلفان می‌توان گفت پرنویس که به رحمت خدا رفت و آثار خوبی تدوین کرد و هم اقدام به ترجمه برخی از آثار کرد. مرحوم آقای «سیدهاشم رسولی محلاتی» که در سالیان اخیر ایشان از دنیا رفت، عالمی بود که عمر پربرکتی داشت که درباره تاریخ پیامبر و تاریخ ائمه (علیهم السلام) هم تألیف داشت و هم اقدام به ترجمه کرد.

مثلاً جلد 8 کتاب شریف «کافی»، «روضه کافی» روایاتش را ایشان ترجمه کرد و شما می‌توانید جلد 8 کتاب «کافی» را با ترجمه ایشان مطالعه کنید، درباره حضرت زهرا هم ایشان کتابی دارد با عنوان «زندگانی حضرت فاطمةُ الزهرا سلام الله علیها و دختران آن حضرت»؛ «نشر فرهنگ اسلامی» این کتاب را چاپ کرده از ویژگی‌های قلم ایشان، قلم ساده و روانی دارد، برای کسانی که مطالعه می‌کنند قابل فهم است. در مجموع آثار ایشان از اتقان خوبی برخوردار است.

کتاب دیگری را هم خوب است معرفی کنم، کتاب مشهور با ارزشی است با عنوان «کشتی پهلو گرفته»، ما نیاز داریم به آثاری که با زبان ادبیات داستانی به زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) پرداخته باشند در این‌باره این کتاب را معرفی می‌کنم گرچه همچنان باز نیاز داریم نویسندگان به این بُعد از تدوین و تألیف درباره فاطمه (سلام الله علیها) بپردازند. جناب آقای «سیدمهدی شجاعی» از نویسندگان خوبی هستند که این کتاب را نوشتند. «کشتی پهلو گرفته» و در این کتاب با زبان داستانی و ادبی زندگی فاطمه از زبان خود آن حضرت و از زبان اطرافیان با بیان ادبیانه‌ی نقل شده است.

لذا کسانی که یک مقدار طالب ادبیات داستانی هستند می‌توانند با مطالعه این کتاب با حیات فاطمه (سلام الله علیها) آشنا بشوند، و از ابتکارات این کتاب این است که گاهی با زبان خود فاطمه حوادث را نقل کرده، گاهی هم با زبان پیامبر و گاهی هم با زبان امیر المؤمنین و گاهی از زبان امام حسن و امام حسین و یا دختران فاطمه، همین‌طور به نقل حوادث پرداخته است. این کتاب 14 فصل دارد و مورد استقبال خوبی در بازار نشر گویا قرار گرفته چاپ‌های متعددی خورده است.

کتاب دیگر با نام مرحوم «سیدجعفر شهیدی» آشنا هستید این دانشمند بزرگوار معاصر که ما هم توفیق درک محضرایشان راداشتیم،شخصیتی است که هم موفق به درک «حوزه نجف» شد، یک وقتی در خدمت ایشان بودیم مطرح می‌کردند که من با مرحوم آیت‌الله «بهجت» مدتی هم حجره بودم.

ایشان مدتی در «نجف» بود، حتی به درجه اجتهاد رسید و بعد به «ایران» برگشت و تحصیلات دانشگاهی را در این‌جا انجام داد، دکترای ادبیات فارسی گرفت و آثار متعددی را تدوین کرد و از جمله کارهای که انجام داد این‌که بحث «لغتنامه دهخدا» را که ایشان سرپرستی و مسئولیتش را داشت کارها را در آن‌جا ادامه داد. درباره معصومین (علیهم السلام) چند اثر دارد از جمله راجع به «تاریخ صدر اسلام» که با نام اثر ایشان حتماً شما آشنا هستید. «تاریخ تحلیلی اسلام» در یک جلد ایشان در این کتاب هم به تاریخ صدر اسلام عصر پیامبر پرداخته و هم تاریخ دوره خلفاء، «بنی امیه» و «بنی عباس»، به صورت موجز و گذرا حوادث را در آن‌جا پرداخته.

 همین‌طور ایشان درباره امام سجاد کتاب دارد، درباره امیر المؤمنین کتاب دارد، درباره امام صادق کتاب دارد و همین‌طور برخی از معصومین را ایشان موفق شد، برای هر کدام تک جلد تدوین کند و درباره حضرت زهرا هم ایشان کتابی با عنوان «زندگانی فاطمه زهرا سلام الله علیها» دارد. که کتاب معروفی از این عالم بزرگوار است.

در انتها کتاب «چشمه در بستر» دوست بزرگوار و محقق بزرگوار معاصر جناب آقای «سیدمسعود پورسید آقایی» که «مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حضور» با عنوان «چشمه در بستر»، که کتاب تحلیلی در زمان شناسی و سیره سیاسی حضرت فاطمه است ان شاء الله می‌تواند مد نظر شما قرار بگیرد.

از این‌که فرصت ارزشمندتان را در اختیار این برنامه قرار دادید تشکر می‌کنم و ان شاء الله که همه بتوانیم با مطالعه این‌گونه آثار با حیات صدیقه کبریٰ فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بیش از پیش آشنا بشویم، همه شما را به خداوند متعال می‌سپارم.

«والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته»